જિંદગી એક સફર હૈ સુહાના – એપીસોડ ૧૪ (જયશ્રી વિનુ મરચંટ)

“ઓ સજના, બરખા બહાર આઈ!”

 

           વિનુને અને મને વરસાદની મોસમ ખૂબ ગમતી. હું હંમેશા કહેતી, “વિનુ, મને તો એમ જ લાગે છે કે વરસાદ મારા માટે ખાસ વરસી રહ્યો છે!” અમે જ્યારે મુંબઈમાં રહેતા હતા ત્યારે એકેય વરસાદની સીઝન એવી નહોતી ગઈ જેમાં અમે મલ્હાર રાગની મહેફિલમાં ન ગયા હોઈએ. મલ્હાર રાગના વિવિધ સ્વરૂપો વિષે એ સમયે મને યાદ આવે છે ત્યાં સુધી, પાટકર હોલમાં, ઓગસ્ટના અંતમાં, નામી કલાકારો સાથે કોન્સર્ટ ગોઠવાતી, અને અમે બેઉ દરેક વર્ષે આ મહેફિલમાં જરૂર જતાં, પણ, ૧૯૭૪માં અમે મલ્હાર રાગની મુંબઈમાં ગોઠવાતી કોન્સર્ટમાં જઈ શક્યા નહોતા અને એનો અમને છાનો વસવસો હતો. એવામાં છાપામાં વાંચ્યું કે લોનાવલામાં પંડિત વિષ્ણુ ગોવિંદ જોગ વાયોલિન પર મલ્હાર રાગના જુદા જુદા વેરીએશન્સ રજુ કરશે. એ જમાનામાં ઈન્ટરનેટની સગવડ હતી નહીં. અમે કોઈને ઓળખતાં નહોતાં કે લોનાવલાથી આ મહેફિલની ટિકિટ કઢાવી મૂકે. વિનુને ઓફિસમાં કામ થોડું સ્લો હતું. અમે નાનું વેકેશન લેવાનું નક્કી કર્યું અને સાત-આઠ દિવસો માટે બંગલો ભાડે લઈને, સહકુટુંબ, લોનાવલામાં વરસાદની ઝરમર સાથે વરસાદી રાગોની સૂરાવલિ માણવા પહોંચી ગયા.

           બંગલાના કેરટેકર ભાઈએ અમારા માટે બધી વ્યવસ્થા કરી રાખી હતી. અમે રવિવારે સાંજના સાડા સાતે પહોંચ્યા. બંગલો નાનકડી ટેકરી પર હતો. મુખ્ય સડક પરથી, ઠેઠ બંગલા સુધી આવવા માટે એક કિલોમિટર પાકો રસ્તો હતો આથી કારને બંગલાની પોર્ચ સુધી લાવવામાં કોઈ તકલીફ ન પડી. બીજે દિવસે, સવારના હું છ વાગ્યામાં ઊઠીને ચાલવા નીકળી. મેં જોયું કે બંગલાની ડાબી બાજુના ઢોળાવ પરથી જતી કાચી-પાકી કેડી હતી, જેના પર આવતા-જતા શ્રાવણિયા વરસાદને કારણે લીલ બાઝી ગઈ હતી. આ કેડી, ઝૂંપડી જેવા આકારના પતરાની દિવાલો અને પતરાની છત વાળા ઘર સુધી જતી હતી. મને કુતૂહલ થયું કે કોણ રહેતું હશે આ ઘરમાં? આજુબાજુ એક એકર સુધી બીજું કોઈ ઘર ન હતું. હું લપસણી કેડી પર લાકડી સાથે ધીરે-ધીરે ચાલતી હતી જેથી લપસી ન પડાય. ત્યાં તો, સુમધુર અવાજમાં, રાગ ખમાજ પર આધારિત “પરખ” ફિલ્મનું ગીત, “ઓ સજના બરખા બહાર આઈ” કાન પર પડ્યું. આળસભરી ભીની સવારે, સૂરજ અડધો સંતાયેલો અને અડધો નીકળેલો હતો. પંખીઓ પણ આળસીને, માળામાંથી હજુ બહાર નહોતા પડ્યા, એવા સમયે, કોઈ પણ બેકગ્રાઉન્ડ સંગીત વિના ગવાતા આ ગીતના સૂરો એટલા પાક્કા હતા કે સાજ અને સાજિંદાની કમી સાલતી નહોતી. હું જ્યાં હતી ત્યાં જ આંખ મીંચીને ઊભી રહી ગઈ. અવાજ ધીરે ધીરે નજદીક આવતો ગયો અને પછી ઓચિંતો જ મારા કાનમાં મીઠ્ઠો અવાજ આવ્યો, “મેમ’સાબ, મોડું થઈ ગયું દૂધ લઈને આવતાં.” મેં આંખ ખોલી. મેલાંઘેલાં ચણિયા-ચોળી ને ફાટેલી ઓઢણી પહેરેલી બાર-તેર વરસની છોકરી મારી સામે ઊભી હતી. મેં પૂછ્યું, ‘કોણ છે તું દિકરા? આ તું ગાતી હતી?” છોકરી થોડા ચિંતાજનક સ્વરે બોલી, “મેમ’સાબ હવેથી નહીં ગાઉં. પણ મેનેજરબાપાને ન’ઈ કે’તા.” મેં હસીને કીધું, “જો ગાઈશ નહીંને તો મેનેજરબાપાને કહી દઈશ. તારું નામ શું છે દિકરા?” એના મોઢા પર ખુશી ઝલકી, “મારું નામ ઝીણી છે. મેમસા’બ, તમને ગમ્યું મારું ગાવાનું? હું ગયા વરસ લગી સ્કૂલમાં જતી તો મારા સંગીતના સરે સરગમ અને એને ગાવાની રીતો શીખવાડી હતી.” અને, હું પણ એની જોડે વાતો કરતાં કરતાં પાછી ઉપર તરફ ચાલવા માંડી. લપસણી ટેકરીના ઢાળ પર હું લાકડી સાથે ધીમે-ધીમે ઉપર તરફ ચાલતી હતી તો ઝીણી કહે, “બેન, હું ઉપર જલદી જઈને તમારા માટે ચા-પાણી મૂકું છું. તમતમારે આવો.” અને ઝીણી દૂધનું બોઘરણું લઈને પલક ઝપકતાં દોડીને બંગલા પર પહોંચી ગઈ. દૂધના બોધરણા સાથે, પાછલા વરંડામાંથી ઠેકડો મારીને મેં એને ઘરમાં જતાં જોઈ ત્યારે મને થયું,”એકવાર તો જીવનમાં, આવો ઠેકડો મારીને જોવું જોઈએ કે આપણાથી આ વરંડામાં કૂદાય છે કે નહીં!”

        પછી તો અમારો ક્રમ થઈ ગયો હતો. ઝીણી વહેલી સવારે અવનવા ગીતો ગાતીગાતી ટેકરી ચઢીને, વરંડામાં ઠેકડો મારીને ઘરમાં આવતી. ઘરનાં નાના-મોટા બધા કામ હસીને કરતી. એનું ઘાટીલું શ્યામ વદન એના હસમુખા સ્વભાવ અને સૂરોના સંગાથને લીધે રૂપાળું બની જતું. અમને લોનાવાલા ગયે ત્રણ દિવસ થયા હતાં. ઝીણીને સૂર, તાલ અને લયની ઈશ્વરદત્ત ભેટ હતી. મેં વિનુને પૂછ્યું, “ઝીણીને આપણે જલસામાં લઈ જઈએ? આપણી સાથે સરુબેન તો આવ્યા છે તો તેઓ બાળકોને રાખશે.” વિનુએ કહ્યું, “એની મા સાંજના રસોઈ કરવા અહીં આવે ત્યારે એમની સંમતિ લઈ લેજે અને સાથે કેરટેકરને પણ પૂછી લેજે. હા, પાડે તો લઈ જઈશું.” ઝીણી ગાતી ત્યારે ઝરમર વરસાદમાં ઝબોળાયેલા સૂરોનું જાણે ઘેન ચડતું હોય, એવું લાગતું. ઝીણીની ગાયકીનું ફલક વિશાળ હતું. એ ભજનો ગાતી, ફિલ્મોના ગીતો ગાતી અને કવિતાઓ પણ ગાતી. સાંજના છ વાગે એ ઘરે જતી અને એની મા કામ કરવા આવતી. અમારી જોડે ત્રણ દિવસમાં ઝીણી એવી ભળી ગઈ હતી કે મને થતું, એના વિના મુંબઈમાં રહેવાશે કેમ? ચોથે દિવસે, સવારે, ઝીણીને બદલે ઝીણીની મા, સુખી કામ પર આવી. “સુખી, ઝીણી બિમાર છે? કેમ તમે આવ્યા બેન?” પાછલા વરંડામાંથી ટેકરીને તળિયે આવેલા એના ટીનના ઘરને જોતાં મેં પૂછ્યું. સુખીનું મોઢું ઊતરી ગયેલું હતું. એ રડતાં બોલી “ઝીણી આજે સાંજથી હવે આં’ય રે’શેય ન’ઈં. બાવાજીની જમાતની સેવામાં અમારે એને તેરમા વરહે આપી દેવાની છે. આજે એને તેરમું વરહ બેઠું. મોટા બાવાજી ગઈ કાલે રાતના આવી કહી ગયા.” હું કઇં જ સમજી નહીં પણ એટલી સમજણ પડી કે ઝીણીનો સોદો થઈ રહ્યો હતો. મેં સુખીને હલબલાવી નાંખી. “તું શું બોલે છે, તને ખબર પણ છે? બોલ શું કરવાના છો ઝીણી સાથે?” સુખી ડઘાઈ ગઈ. એની આંખોમાંથી આંસુ વહેતાં હતાં. “બુન, અમારા કુળદેવતાની આણ સે’ કે ચાર છોડીયું હોય, ને મોટી છોડી તેરની થાય, તી’ લગણ કુંવારી હોય, ત’ઈં એને કુળદેવતાના થાનકે રે’તા, મોટા બાવાજીને દઈ દેવાની. ઈ પછી મોટા બાવાજી એને જેને હોં’પે, ઈ બાવાની ને કુળદેવતાના થાનકની ચાકરી કરવામાં એણે જીવતર કાઢી નાંખવું. બુન, મારી ઝીણીને પૈણાવવા ઘણું કીધું પણ ધણી વિણની, મારા જેવી બાઈ માણહની ગરીબ છોડીને કોણ પૈણે? બળ્યું, એના નસીબે જી લઈખું હોય ઈ જ થાવાનું” હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ હતી. મેં બેબાકળી બનીને સુખીને કીધું, “કાંઈ ન કરતી, મને સાહેબ સાથે વાત કરવા દે! સાહેબ ગયા છે ચાલવા સારુ, તો, આવે ત્યાં સુધી, ઝીણીને બોલાવ આંઈ.” હજુતો બોલી પણ નથી રહી હું, ત્યાં તો ટેકરીની તળેટીમાં ઢોલ અને નગારાં વાગતાં હોય એવું લાગ્યું અને સાથે, નાતના થોડા લોકો અને લંગોટી પહેરેલા થોડા બાવાજીઓ ચાલતાં ચાલતાં, સુખીના ટીનના ઘર નજીક પહોંચ્યાં. પછી નીચે બેઠાં. ઢોલ-ત્રાંસા જોરશોરથી વાગી રહ્યાં હતાં. સુખી બોલી, “બુન, હવે કાંઈ નો’ થાય. કાં’તો ઝીણી બાવા હારે જાય અને કાં’તો, મારે, મારી છોડિયું મેલી જાવું પડહે. હું તો વઈ જાઉં પણ પછી આ ચારેવ છોડિયુંને, અમારી કોમના ગામના ઉતાર, વેચી મારહે..! આંઈ એકવાર બાવા આઈવા પછે કાંઈ નો’ થાય.” ને સુખી હિબકાં ભરીને રોતી રોતી પાછી રસોડામાં જતી રહી. મને તો સમજણ નહોતી પડતી કે કરવું તો શું કરવું! ઝીણીને પણ નવા, ભગવા કપડાં પહેરાવી, ગળામાં ફૂલોની માળા નાખી, બેચાર બૈરાઓ બહાર લઈ આવ્યાં. મેં સુખીને કહ્યું, ”તમે આંઈ આવ્યા કેમ? ઝીણી સાથે રહો પાછા જાવ.” સુખી રસોડામાંથી જ કહે, “મારે તો કામ નહોત તોયે બહાર જાવું પડત. ઝીણીને બદલે હું જવાની હંવ તો જ મારાથી ત્યાં રે’વાય અને ઝીણીએ તઈંથી જતા રે’વું પડહ! બુન, આ સંધુય તમ શે’ર વાલાને નો હમજાય!” ને, પછી, “ઓ મારી ઝીણકી.!.” કરીને, રસોડામાં દૂધ ગરમ કરતાં-કરતાં, ચોધાર આંસુએ, સુખી ઠૂઠવો મૂકીને રડી રહી હતી. કેરટેકર ભાઈ દસ વાગ્યા સુધી નહોતા આવવાના. વિનુ મોર્નિંગવોક માટે નીકળી ગયા હતા. હું વરંડામાં ખોડાઈ ગઈ હતી. મને થયું કે પોલિસને ફોન કરું પણ વિનુને પૂછ્યા કર્યા વિના, પોલિસના લફરામાં પડવાની મારી કાયરતા, ખુલ્લેઆમ, મારો ઉપહાસ કરી રહી હતી. હજુ કઈં સમજાય ત્યાં તો, ટેકરી નીચે, ઓચિંતી જ અફડાતફડી ચાલુ થઈ ગઈ અને બૂમો સંભળાઈ. “મારી નાઈખો બાવાને…રાં….ની! મરવાની થઈ, ભાગો, મારી નાખહે હંધાયને!” બધા ભાગવા માંડ્યા. મેં જોયું તો તેર વરસની ઝીણી હાથમાં લોહી નીગળતો લોખંડનો નવ ઈંચ લાંબો દસ્તો લઈને રણચંડી સમી બાકીની નાની ત્રણ બેનોને પોતા પાછળ ઢાંકીને ઊભી હતી. નીચે બાવાજીના મસ્તક પરના ઘામાંથી વહેતું લોહી આટલે દૂરથીયે દેખાતું હતું. બાવાજીની જમાતવાળા, બીજા ડઘાયેલા પડછંદ બાવાઓ પણ પાછળ ખસી ગયા હતા. ઝીણી શાંતિથી કઈં પણ બોલ્યા વિના પથ્થરની જેમ ઊભી હતી. કળ વળતાં બીજા બાવાઓએ ઝીણીને પકડવાની કોશિશ કરી જોઈ પણ એવું લાગતું હતું કે એ લોકો ફાવતા નહોતાં. મેં સુખીને કીધું, “અરે, સુખી જા, નીચે તારી દિકરી પાસે! કામ મૂક અને જા, જો શું થઈ ગયું!”

           સુખીએ આ સાંભળ્યું અને રડવાનું બંધ કરી, રસોડામાંથી જ જવાબ આપ્યો, “ઝીણીએ બાવાને હાચે મારી કાઈ’ઢો?” હું આ સાંભળીને સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. પોલિસની મોટરબાઈક દેખાઈ રહી હતી અને સાઈરન સંભળાઈ રહી હતી. નીચે લોકોની અફડાતફડી ચાલુ હતી. સુખી લપસણી ટેકરી પરથી નીચે ધીરે-ધીરે ઊતરી રહી હતી, એને નીચે ઉતરવાની કોઈ જલદી હોય એવું નહોતું લાગતું. ઝરમર વરસાદ હજુ પડી રહ્યો હતો. સરુબેન અને બાળકોનો રૂમ હજુ બંધ હતો. એ લોકો ઊઠ્યાં નહોતાં. ત્યાં જ આગળનો દરવાજો ચાવીથી ખૂલવાનો અવાજ આવ્યો અને વિનુએ અંદર આવીને લીવીંગ રૂમમાં રેડિયો ચાલુ કર્યો. એનાઉન્સમેન્ટ આવી રહી હતી, “વિવિધ ભારતી પર “આપકી પસંદ”મેં અબ પેશ કરતે હૈં, ફિલ્મ “ઉજાલા” કા યહ નગમા, સંગીત શંકર-જયકિશનકા હૈ, લિખા હૈ શૈલેન્દ્રને ઔર ગાયા હૈ મન્નાડેને “અબ કહાં જાયેં હમ, યે બતા અય જમીં, ઈસ જહાંમેં તો કોઈ હમારા નહીં!”