જિંદગી એક સફર હૈ સુહાના – એપીસોડ ૧૮ (જયશ્રી વિનુ મરચંટ)

“યે ક્યા હુઆ, કૈસે હુઆ, કબ હુઆ”

                     ફિલાની અમારી સ્ટ્રીટ માંડ ૦.૧ માઈલની હતી. આ નાની અને શાંત સ્ટ્રીટની બેઉ બાજુ ઘરોની હાર હતી. ૧૯૮૭, જૂનના અંત કે જૂલાઈની શરૂઆતનો સમય હતો. વિનુ અને હું, અમારા ફિલાના ઘરના આગળના ઓટલા પર, સાંજના ૫થી છ વચ્ચે, સૂરજ આથમવાની રાહ જોતાં ઊભા હતાં. અચાનક, ઘરના ડ્રાઈવ વેમાં એક બ્લુ રંગની, ૧૯૭૯-૮૦ના મોડેલની ઈમ્પાલા આવીને ઊભી રહી. આગળ જુવાન ગોરું કપલ હતું. પાછળની સીટ પર કોઈ બેઠું હતું. મેં ધ્યાનથી પાછળ બેઠેલી વ્યક્તિને જોઈ. એ અમારી તરફ જોઈ હાથ હલાવતી હતી, અને આશ્ચર્યથી હું બોલી ઊઠી, “અરે, આ તો સવિતા છે!” ડ્રાઈવરસીટ પરથી ગોરા યુવકે ઊતરીને પાછળનો દરવાજો ખોલ્યો. ઘોડી જેમ થનગનતી દોડે, એમ ગાડીમાંથી ઊતરીને એ અમારા તરફ દોડી, અમને બેઉને પગે લાગી. મેં એને ઊભી કરી. મેં પૂછ્યું, “સવિતા, તું અહીં આવી કેવી રીતે? કોણ છે આ લોકો?” ત્યાં સુધીમાં પેલો ગોરો યુવક અમારા ઓટલા પર આવ્યો. અમને અંગ્રેજીમાં કહ્યુ,“સવિતા Philadelphia’s 30th Street Stationની બહાર માર્કેટ સ્ટ્રીટ પર, પાર્કિંગ મીટર્સ પાસે ઊભી ઊભી, બ્રોકન ઈંગલીશમાં તમારું એડ્રેસ બતાવીને ત્યાં કેમ જવું એવું પૂછી રહી હતી. અમે તમારા ઘરથી દસ માઈલ દૂર રહીએ છીએ આથી રાઈડ આપી.” વિનુ અને મેં, સવિતાને અહીં સુધી મૂકી જવા માટે એમનો આભાર માન્યો અને “બાય, બાય” કહી અમે ઘરમાં આવ્યાં.

                     મેં, સવિતાને, બાથરૂમ બતાવી ફ્રેશ થવા કહ્યું, પછી પૂછ્યું, “સવિતા, તું ૩૦મી સ્ટ્રીટના સ્ટેશન પર આવી કેવી રીતે? ક્યાંથી આવી?” સવિતા મરાઠીમાં બોલી, “હું ન્યૂ યોર્કથી આવી. મુંબઈમાં આપણા મકાનમાં પાંચમા માળની ઝવેરી બાઈ મને એના છોકરાઓનું ધ્યાન રાખવા લઈ આવી. એ લોકો અમેરિકા ફરવા આવ્યા હતા. હું નહાઈને આવી.” સવિતા, અમારા મુંબઈના ઘરમાં ટેમ્પરરી હેલ્પર તરીકે ઘરકામમાં મદદ કરતી, સવિતા છૂટાં ઘરકામ કરવા જ્યારે અમારા બિલ્ડિંગમાં મુંબઈમાં આવી ત્યારે માંડ પંદર વરસની હશે. સવિતા સતારાથી મુંબઈ આવી હતી. થોડા સમયમાં એણે, એના હસમુખા સ્વભાવ, મહેનત અને લગનથી બિલ્ડિંગમાં રહેનારાઓના દિલ જીતી લીધાં હતાં. અમે અમેરિકા આવ્યાં ત્યાં સુધી સવિતા અમારા કુટુંબની સભ્ય સમી હતી. અમારું કામ દોડીને કરી આપતી. વિનુએ મને પૂછ્યું, “તેં સવિતાને સરનામું આપ્યું હતું?” હું બોલી, “નીચે આવશે ત્યારે એને પૂછીશ!” સવિતા ફ્રેશ થઈને આવી. હું એના માટે ચા બનાવવા ગઈ તો મને કહે, “મેમસા’બ, હું બધું શોધીને કરી લઈશ. બાબા-બેબી ક્યાં છે? હવે તો મોટા થઈ ગયાં હશે!” મેં હસીને ડોકું ધુણાવ્યું. સવિતા કામકાજે પાવરધી હતી. ચા નાસ્તો કરતાં એની પર જે વીત્યું એની વાત કરવા બેઠી. જે ઝવેરી કુટુંબ સાથે એ આવી હતી એણે એને એમ કહીને બોસ્ટનમાં કોઈક મોટેલમાં કામ કરવા મૂકી, કે, જો એ અહીં રહેશે તો લગભગ $૨,૫૦૦ છ મહિનામાં કમાશે, જેની કિમત તે વખતે ૨ લાખ રૂપિયા થતી હતી. સવિતા લોભમાં આવી ગઈ. એને કહેવામાં આવ્યું હતું કે, આ મોટેલના માલિક સવિતાનો પાસપોર્ટ, બીજા પેપેર્સ અને ઝવેરી કુટુંબે એના મહેનતાણાના આપેલા $૪૦૦ બરાબર સંભાળશે. ઝવેરી કુટુંબ તો પાછું ઈન્ડિયા જતું રહ્યું. પહેલા બે ચાર દિવસ, મોટેલ માલિક પતિ-પત્નીએ એને સારી રીતે રાખી પણ પછીથી કનડગત શરૂ થઈ. ૪૦ યુનિટની એ મોટેલની બધી લોન્ડ્રી કરવાની અને વેક્યુમ કરવાનું, દેશી ખાવાનું બનાવવાનું અને પછી રાતના સમયે, મોટેલમાં, આગળની ઓફિસરૂમમાં સૂવાનું. કોઇ ગ્રાહક જો આવે તો, માલિકને ઊઠાડવાનું. આમ ને આમ મહિનો વીત્યા પછી, સવિતાએ જ્યારે પગાર માંગ્યો તો મોટેલના ઓનરે કહ્યું કે સવિતાને ઝવેરી કુટુંબે મોટેલવાળાને ૨,૦૦૦ ડોલર્સમાં વેચી છે! એની ભરપાઈ ન થઈ જાય ત્યાં સુધી એને પગાર કે પાસપોર્ટ નહીં મળે. સવિતા રડતાંરડતાં બોલી, “મોટેલમાં ન્યુ યોર્કથી એક પંજાબી ફેમિલી આવ્યું હતું. મેં એમને વાત કરી, તમારું સરનામું, તમારા પડોશી પાસેથી લાવી હતી, તે બતાવી કહ્યું કે મારે અહીં જવું છે તો એ બોલ્યાં, “આ ફિલાડેલ્ફિયાનું એડ્રેસ છે. અમે ન્યુ યોર્ક સુધી રાઈડ આપી, તને ટ્રેનમાં બેસાડી, ૧૫-૨૦ ડોલર્સ આપવા સિવાય બીજી કોઈ મદદ નહીં કરીએ.” બસ, એમની કારમાં નીકળવાના દસ મિનિટ પહેલાં જઈને સંતાઈ ગઈ અને ન્યુ યોર્કેથી અહીંના ટ્રેન સ્ટેશન સુધી આવી.” હું તો અવાક બની ગઈ. મેં એને પૂછ્યું, “તારો સામાન? પાસપોર્ટ?” તો એ બોલી, “મેમસા’બ, પાસપોર્ટ તો એ લોકો આપવાથી રહ્યાં. હું ચાર જોડી કપડા ગારબેજ બેગમાં નાખીને આવી ગઈ!” મારું અચરજ વધતું જતું હતું, “અરે પણ, તેં રાઈડ કેવી રીતે માગી? સવિતા હસીને કહે, “મેમસા’બ, તૂટકફૂટક અંગ્રેજી વાંચતાં અને બોલતાં શીખી ગઈ છું” અને પછી પોતાની માતૃભાષા મરાઠીમાં બોલી, “ટીવી પર અંગૂઠો બતાવીને રાઈડ માંગતાં લોકો જોયા હતાં. મેમસા”બ, મારા વિઝા છે ત્યાં સુધી મને તમારે ત્યાં રાખો” મેં કહ્યું, “તું રહે અહીં પણ મને પગાર ડોલર્સમાં આપવો પરવડે નહીં.” સવિતા કહે, “તો પછી મને ઘરકામની નોકરી અપાવી દો.”  મેં કહ્યું, “કાલે વાત કરીશું”.

                         હું મારા બેડરૂમમાં ગઈ. વિનુ ટીવી જોઈ રહ્યા હતા.  મેં એમને પૂછ્યું, “સવિતાનું શું કરવું છે? નવો પાસપોર્ટ બનાવીને, થોડા પૈસા આપીને, ટિકિટ કઢાવીને ઈન્ડિયા મોકલી આપીએ?” વિનુએ કહ્યું, “સાઉન્ડસ ગુડ ટુ મી” બીજે દિવસે, અમે સવિતા સાથે વાત કરી. “સવિતા, અમે તને થોડા પૈસા- ૫૦ થી ૬૦ હજાર જેટલા- ઈન્ડિયામાં આપી શકીએ અને અહીંથી તારી વન-વે ટિકિટ કઢાવી શકીએ. તારો નવો પાસપોર્ટ અને વિઝા પણ બનાવી લઈશું. આ બધું કરવામાં સમય તો લાગશે.” સવિતા કહે, “મને કામ પર રખાવી ન દો? હું થોડુંક કમાઈ લઈશ.” સવિતાનો નવો પાસપોર્ટ અને વિઝા થતાં પાંચથી છ અઠવાડિયા થવાના જ હતાં. પ્રારંભના ત્રણ અઠવાડિયામાં, સવિતાને, મેં, છ જુદા જુદા ડોક્ટરોને ત્યાં બેબી સીટીંગ માટે રખાવી. બધેથી બેચાર દિવસોમાં એ પાછી આવતી! એને ક્યાંય ફાવતું નહીં. મોટે ભાગે, એને મેમસાબ ન ગમતી અને મેમસાબોને એ ન ગમતી! ત્રીસ વરસની હસમુખી સવિતા, નમણાં નાકનકશાવાળી હતી. અમને ઓલમોસ્ટ યુનેનીમસલી ફીડબેક મળતાં કે સવિતા બધાના પતિ સાથે ફ્લર્ટ કરે છે! મને અને વિનુને સમજાતું નહીં કે અમે પણ શું કરીએ! ત્રણ અઠવાડિયા પછી તો મારે એને માટે કામ શોધવાની જરૂર ન રહી! જે ઘરોમાં કામ માટે જતી એમની ફોનની ડાયરીમાંથી એમના દેશી મિત્રોના નામ-નંબર, લખી જ ન લેતી પણ, મોઢે કરી લેતી! પછી, ત્યાંથી જ કોલ કરીને કહેતી કે જો એને વધુ પૈસા આપવા તૈયાર હો તો એને લઈ જાવ! થોડા મિત્રોએ અમને ફરિયાદ કરી. મેં અને વિનુએ દિલગીરી અને શર્મિંદગીથી સોરી કહ્યું. તકલીફ એ હતી કે ચાર કે છ દિવસો સુધી ટકતા એના એમ્પ્લોયમેન્ટની વચ્ચેના ગાળામાં, એ અમારે ઘરે, ક્યારેક રાઈડ માગીને તો ક્યારેક ટેક્સીમાં આવતી. એને કમાણીની સમજ પડી ગઈ હતી! અમારા ઘરેથી ત્રણેક દિવસોમાં પાછી પોતે જે નામો નંબરો મોઢે કરી લીધાં હોય એમને ફોનો કરીને કામ મેળવી લેતી. વિનુ કહેતા, “આપણે ભૂલ કરી. સવિતાને એના મોટેલ ઓનરના નામ એડ્રેસ વિષે પૂછી લેવું હતું. આપણે પણ સચ્ચાઈ જાણવાની પરવા ન કરી.” એકવાર એ જોબોની વચ્ચે, અમારે ત્યાં આવી હતી, ત્યારે અમે એના પાસપોર્ટ અને વિઝા એને આપ્યા અને એને પૂછ્યું, “તારે ક્યારે પાછા જવું છે, જો કહે તો એની વન વે ટિકિટ કઢાવી લઈએ!” એ બોલી, “મેમસા’બ, પાછા કોને જવું છે? મારે તો અહીં જ રહેવું છે. પણ હું તમને બેઉને કદી નહીં ભૂલું.” એના પછી, બે દિવસમાં એને પાછો બીજો જોબ મળી ગયો અને એ ગઈ.

                      હવે દરેક એમ્પલોયમેન્ટ વચ્ચે ગાળો થોડો વધીને ત્રણ કે ચાર દિવસોને બદલે, ત્રણ અઠવાડિયાનો થઈ ગયો હતો! હું મારી થિસિસની તૈયારીઓ કરતી હતી. ફુલટાઈમ જોબ, ભણવાનું, ઘર અને બાળકોની જવાબદારી સાથે મને જરા પણ સમય મળતો નહોતો. આ બધાની વચ્ચે એક ફડકો મને ને વિનુને સતત રહેતો કે સવિતામા ક્યારે પ્રગટ થશે! વિનુ એક વાર એમના ઓડિટ માટે આઉટ ઓફ ટાઉન હતા. સવિતામા પ્રગટ્યાં અને મેં બાજુમાં રહેતા મારા દિયરને બોલાવ્યાં. એમણે સવિતાને કહ્યું, “ભાઈ-ભાભીથી તારા માટે થઈ શકે એ બધું જ કર્યું છે. તું ક્યાંય ઠરીઠામ નથી થતી. કામ છોડીને કોઈ પણ નોટિસ વિના તું આવે છે એ ખૂબ ડિસરપ્ટીવ છે. તું કાલે અહીંથી નહીં નીકળે તો કમને પોલિસ બોલાવીશ.” સવિતાના જવાબે અમને દંગ કરી દીધાં. એ બોલી, “હું ક્યાં બાઈને નડું છું? ચોર નથી, સાબ અને મેમસાબની ઈજ્જત કરું છું. મને ચાવી આપી રાખો આથી તમને કોઈ તકલીફ જ નહીં!  બોસ્ટનમાં પોલિસ બોલાવવામાં આવી હતી, પણ જો તમે ખુશીથી મને ઘરમાં આવવા દીધી હોય, મેં ચોરી-ચપાટી ન કરી હોય તો પોલિસ પણ મને અહીંથી કાઢી શકે નહીં!” અમને લાગ્યું કે એ ફેંકે છે. અમે તે જ સમયે પોલિસને બોલાવી. પોલિસે એક્ઝેટલી એજ કહ્યું જે સવિતાએ કહ્યું હતું! એટલું જ નહીં પણ પોલિસે મારા, મારા દિયેરના અને મારા પતિના ગ્રીન કાર્ડસ અને પાસપોર્ટ જોવા માગ્યા કે અમે લીગલ છીએ કે નહીં! જતાં જતાં પોલિસે કહ્યું, “જો સવિતા કોઈ ફ્રોડમાં પકડાય તો અમારે અમારી જાતને ઈનોસન્ટ પ્રુવ કરવાની રહેશે કારણ કે અમે પ્રોપર આઈડેન્ટીટી વિના એને અમારા ઘરમાં લીધી છે!” સવિતા ઘણું ઈંગ્લીશ સમજતી થઈ ગઈ હતી. એ બેઠીબેઠી હસતી હતી! મારા દિયેર બોલ્યા, “સવિતા તો આમ જ રહી અને આપણે પોલિસના ચોપડે ચડી ગયાં!” મને ગુસ્સો પણ આવતો હતો અને એ જે રીતે બોલ્યા એ સાંભળી હસવું પણ આવતું હતું! સવિતાને વિઝા ખાલી ચાર અઠવાડિયાનો મળ્યો હતો. મારા દિયર કહે, “ભાભી, સવિતાનો વિઝા એક્સપાયર થઈ ચૂક્યો છે તો આપણે એને ઈમીગ્રેશન ઓફિસ પર લઈ જઈને કહીએ કે એ અહીં ઈલલીગલી છે તો એને ડિપોર્ટ કરો!” મેં કહ્યું, “વિનુ આવી જાય પછી વિચારીએ તો?” મારા દિયર કહે, “ચાલો, કઈં નહીં થાય!” સવિતા વીલીંગલી સાથે આવીને કહે, “આ પણ મારી સાથે થઈ ચૂક્યું છે! એ લોકો મને કઈં કરી શકે નહીં કારણ મેં કોઈ કાયદો નથી તોડ્યો!” અમે ઈમીગ્રેશન ઓફિસ પર પહોંચી, ફરિયાદ વિભાગમાં ફરિયાદ નોંધાવી. અમને અને સવિતાને એ લોકો એક બીજા રૂમમાં લઈ ગયાં. મારા દિયરે સાદું સત્ય કહ્યું કે સવિતાનો વિઝા પુરો થઈ ગયો છે. એ અહીં ગેરકાયદાસર છે. તમે એને પાછી મોકલવાનો સમન્સ આપો. ટિકિટના પૈસા અમે આપી દેશું! જવાબમાં ઈમીગ્રેશન ઓફિસરે કહ્યું, “જુઓ, જ્યાં સુધી એ કોઈ ગૈરકાનુની એક્ટીવીટીમાં સંડોવાય નહીં ત્યાં સુધી હ્યુમન રાઈટસ કમીશન પાસેથી મંજૂરી લીધા વિના અમે ડિપોર્ટેશન કાયદા પ્રમાણે કરી શકીએ નહીં!” સવિતામા મરકમરક થઈ રહ્યાં હતાં! અમે નીકળતાં હતાં કે ઓફિસરે અમારા આઈડી માગ્યા. અમે પોલિસના ગયા પછી પાસપોર્ટ અને ગ્રીનકાર્ડ હાથવગા હોવાથી સાથે જ લઈ આવ્યા હતાં. ઈમીગ્રેશન ઓફિસરે બધું નોંધી લીધું! અમે કાર પાસે આવ્યાં, રડમસ ચહેરે. ગાડીમાં બેસતાં મારા દિયર બોલ્યાં, ”આવું તો પહેલીવાર થયું છે કે વગર ગુને આપણે એક જ દિવસમાં બેવાર પોલિસને અને ઈમીગ્રેશનને ચોપડે ચઢી ગયાં અને સવિતામા તો આમ જ રહ્યાં!” સવિતા સાથે, અમે બધાં જ હસી પડ્યાં! સવિતાએ કહ્યું, “મેમસા’બ, મને ખબર છે કે તમારા ફ્રેન્ડસર્કલમાં મારે કારણે તમારી બદનામી થઈ છે પણ એક વાત કહું? આજે છેલ્લીવાર મારી મદદ કરી આપો. મને બેબીસીટીંગ અને નાના છોકરાઓનું કામ નથી ફાવતું. કોઈ એલ્ડર્લી ઈન્ડિયનને ઘેર મૂકાવી આપો. હું દિલથી સેવા કરીશ. તમને તંગ પણ નહીં કરું.” મેં કહ્યું, “વી ઓલ હેડ અ લોંગ ડે! કાલે વાત!”

                         બીજે દિવસે, મેં ન્યુ યોર્કમાં રહેતા અગ્રણી ભારતીય બીઝનેસમેન જેમની સાથે ગુજરાતી લીટરરી એકેડમી ઓફ નોર્થ અમેરિકાની સ્થાપના વખતે નજીકથી ઓળખાણ થઈ હતી, એમને (આજે એ હયાત નથી પણ, મારી માહિતી પ્રમાણે, એમના પત્ની હયાત છે) ફોન કર્યો. પતિ-પત્ની સેવન્ટીઝ અને લેઈટ ફીફટીઝમાં હતાં. મેં સવિતાની બધી વાત વિગતે કરી. એમણે મને તુરંત જ સવિતાને ન્યુ યોર્ક મોકલવાનું કહ્યું. સવિતાને મારે ઘરેથી મોકલતી વખતે, મેં એને બસો ડૉલર્સ આપ્યાં, અને એના માથે ટપલી મારીને કહ્યું, “અહીં ટકીને રહેજે. બની શકે તો ભણજે. બહુ જ સારા માણસો છે અને જો અહીં મને શરમાવાનો વારો આવ્યો છે તો આ ઘરમાં કદી પાછી આવતી નહીં!” સવિતા રડીને મારે પગે પડી અને બોલી, “મેમસા’બ, સા’બને પ્રણામ કહેજો.” પછી, મને પગે લાગી, બાળકોને વ્હાલ કરીને સવિતા એની મુસાફરી પર નીકળી પડી. મીડ નાઈનટીઝ સુધી ક્યારેક ક્યારેક એના ફોનો આવતાં અને મને કહેતી કે એ કામ કરવા સાથે ભણી રહી છે અને સારી છે. અમે અમારી જિંદગીના નવા પડાવ સર કરવામાં પડ્યાં હતાં. મારી સ્પાઈનલ કોર્ડની તકલીફને કારણે જીએલએના કાર્યક્રમોમાં નિયમિત જવાતું નહીં. ૨૦૦૦ એપ્રિલમાં અમે કેલિફોર્નિયા મુવ થયાં. બનાવો ઝડપથી બનતા ગયાં. બધું એક ઓર્ગેનીક ક્રમમાં થઈ રહ્યું હતું. ૨૦૧૪ના ડિસેમ્બરની આઠમી તારીખે થયેલા જીવલેણ કાર અકસ્માતમાં વિનુ આ ફાની દુનિયા છોડીને જતા રહ્યા. કેલિફોર્નિયા અને ફિલાડેલ્ફિયાના સ્નેહી, સ્વજનો, સાહિત્યની દુનિયાના મિત્રો એક સાથે અમારા આ આઘાતમાં અમારી સંગ રહ્યાં.

                        બે અઠવાડિયા વીતી ગયા પછી, શનિવારે સવારના સાડા દસ વાગે, અમારા ઘરની બેલ વાગી. મેં દરવાજો ખોલ્યો.  સરસ રીતે સજ્જ દેશી કપલ, દસ અને બાર વરસના લાગતા બાળકો સાથે ઊભાં હતાં. હું બોલી ઊઠી, “સવિતા?” અમે ઘરમાં આવ્યાં. સવિતા મને પગે લાગી. મને એના પતિ અને બાળકોની ઓળખાણ કરાવી, એક બે મિનિટના અજબ મૌન પછી, એણે મને હગ આપી અને રડી પડી. મને ઈંગલીશમાં કહે, “મેં ઈન્ટરનેટ પર એક્સીડન્ટના ખબર વાંચ્યા તો મારા માનવામાં જ ન આવ્યું! મેં મારા હસબન્ડને કહ્યું, “આપણે મેમેસાબને મળવા જવું જોઈએ!” એ મારો વાંસા પર હાથ ફેરવતી રહી. મારા આંસુ અવિરત વહેતાં હતાં. એના પતિ એમના કાળા ચશ્મામાંથી હજી મને જોઈ રહ્યા હતા. આમતેમ બધી વાત થઈ પછી મેં પૂછ્યું, “સવિતા, દર વખતની જેમ આજે પણ નોટિસ વિના આવી! તું શું કરે છે આજ કાલ?” “મેમસા’બ, હું દાદાજીને ત્યાં રહીને નર્સ બનીને મારા પતિની સાઇકાયેટ્રીની ઓફિસમાં કામ કરતી હતી. કાર અકસ્માતમાં મારા પતિની પ્રથમ પત્ની, બે નાનાં ભૂલકાં મૂકીને છ વરસ પહેલાં અવસાન પામી. મેં એમની સાથે લગ્ન કરી લીધાં જેથી બાળકો અને પ્રેકટીસ બેઉ સચવાય! અક્સ્માતમાં એમની બેઉ આંખો જતી રહી છે મેમસા’બ!”