મને હજી યાદ છે: ૯ (બાબુ સુથાર)

મોડાસાથી ગોધરા

મોડાસાથી ઘેર આવ્યો. એ જોઈને ગામના અનેક લોકો રાજી થયા. કેટલાક ખાનગીમાં ‘કાખલી કૂટવા લાગ્યા’. ખાસ કરીને મારી નાતના માણસો. બાએ ત્યારે આ શબ્દપ્રયોગ કરેલો. હું જરા પણ હતાશ ન હતો. નહીં ભણાય તો કાંઈ નહીં. સુથારી કામ કરીશ. ખેતી કરીશ. ભણવું જરૂરી નથી. જાહેરાતો પડશે ત્યારે અરજી કરીશ. કારકુનની નોકરી તો મને મળી જશે. એવા વિચારો કર્યા કરતો. એ દરમિયાન, સેવાલિયાના સિમેન્ટના કારખાનામાં કોઈક વિભાગમાં એપ્રેન્ટીસની જાહેરાત આવી. હું ઉમરમાં બે મહિના મોટો પડ્યો. જો કે, હજી હું કારકુન માટે ઉમેદવારી કરી શકું એમ ન હતો. કેમ કે હું ઉમરમાં છએક મહિના નાનો હતો. મેં પછી બાપાને સુથારીકામમાં થાય એટલી મદદ કરવાનું શરૂ કર્યું.

થોડાક દિવસ પછી મારાં રૂખીફોઈના દિકરા શંકરભાઈને ખબર પડી કે હું કૉલેજમાંથી પાછો આવતો રહ્યો છું એટલે એ બાકાકાને મળવા અમારા ઘેર આવ્યા. શંકરભાઈ પોતે ગોધરામાં ટેલિફોન ઓપરેટર હતા. પહેલાં એ વેરાવળમાં હતા. લગ્ન પછી એમની ગોધરા બદલી થયેલી. એમનાં પત્ની મહાલક્ષ્મીભાભી. શંકરભાઈ તો હવે હયાત નથી. મહાલક્ષ્મીભાભી છે પણ મુક્ત અર્થતંત્રના વહેણમાં જેમ ઘણા બધા લોકો સાથેના સંબંધો ધોવાઈ ગયા છે એમ અમારા સંબંધો પણ. શંકરભાઈએ મારાં માબાપ આગળ એક પ્રસ્તાવ મૂક્યો: બાબુને મારી સાથે ગોધરા મોકલો. મારે પણ દીકરી ઉષાને રાખવા માટે કોઈકની જરૂર છે. બાબુ દીકરીને રાખશે ને કૉલેજ જશે. શંકરભાઈ અને મહાલક્ષ્મીભાભી બન્નેનો સ્વભાવ ખૂબ સરસ. મારાં માબાપ માટે બન્નેને અપાર હેત. મારાં માબાપે અને મેં પણ એમનો પ્રસ્તાવ સ્વીકારી લીધો. ને એ સાથે જ હું પાછો પતરાની પેટીમાં મારાં પુસ્તકોને કપડાં લઈને ગોધરા ગયો. ત્યાં જઈને મેં કૉમર્સ કૉલેજમાં પ્રવેશ લઈ લીધો. શંકરભાઈએ એક સાયકલ પણ મને લઈ આપેલી. હું એ સાયકલ લઈને ઉષાને ફરવા લઈ જતો. આઈસક્રીમ ખવડાવતો. બગીચામાં લઈ જતો. રમાડતો. ને કૉલેજ પણ જતો. ભાભી પણ મને અપાર હેતથી રાખતાં. પણ એ બધામાં મને વાંચવાલખવાનો ભાગ્યેજ સમય મળતો. આખરે હું પ્રિ.કૉમર્સમાં ત્રીજા વર્ગમાં પાસ થયો. એકાદ વિષયમાં કદાચ ત્રણ કે પાંચ માર્ક ગ્રેસ પણ મળેલા.
એ દરમિયાન, મારે અઢાર વરસ થઈ ગયેલાં. એટલે મેં ઠેર ઠેર નોકરી માટે અરજી કરવા માંડેલી. સૌ પહેલાં તો મેં પંચમહાલ જીલ્લા પંચાયતમાં કારકુનની જગ્યા માટે અરજી કરેલી. એના ઇન્ટરવ્યુમાં હું પાસ થઈ ગયેલો ને મને જાંબુઘોડામાં અછતના કામકાજમાં કારકુનની નોકરી મળેલી. પણ કામચલાઉ. કેટલાક લોકોએ કહેલું કે તું ત્યાં જા. તને સારા એવા પૈસા ખવા મળશે. મને ત્યારે ‘પૈસા ખાવા’ એટલે શું એની જ ખબર ન હતી. એ જ સમયગાળામાં મેં ટેલિફોન ઓપરેટરની જગ્યા માટે પણ અરજી કરેલી. એ વખતે ૬૨ ટકાવાળાઓને ઇન્ટરવ્યુમાં બોલાવેલા. એમાં હું મારો પણ સમાવેશ થતો હતો. ટેલિફોન આપરેટરની લેખિત પરીક્ષા વડોદરામાં હતી. મેં વડોદરા જોયેલું પણ બસમાંથી જ. એટલે શંકરભાઈ મારી સાથે આવેલા. લેખિત પરીક્ષા ત્રણ કલાકની હતી. હું એક કલાકમાં નીકળી ગયેલો. શંકરભાઈ ખૂબ દુ:ખી થઈ ગયેલા. મેં એમને કહેલું કે ચિન્તા ન કરો. મેં સારું કામ કર્યું છે. અને બન્યું પણ એવું. સાંજે પરિણામ આવ્યું તો મારે ૯૭/૧૦૦ માર્કસ. મને બેએક પુસ્તકોનાં નામ ન’તાં આવડ્યાં. બાકી બધું સાચું હતું. એના બીજા જ દિવસે મૌખિક પરીક્ષા હતી. શંકરભાઈએ મને ટેલિફોન પર કઈ રીતે વાત કરવી, શું બોલવું એ બધાની તાલિમ આપેલી. મૌખિક પરીક્ષામાં મને ફોન પર વાત કરવાનું કહેવામાં આવેલું. સામેથી પહેલો પ્રશ્ન હતો: What is your name? મેં પણ સામે એનો અંગ્રેજીમાં જવાબ આપેલો. પણ હું આખ્ખું નામ બોલેલો: My name is Babubhai Kohyabhai Suthar. પછી બીજા બેત્રણ પ્રશ્નો એ લોકોએ અંગ્રેજીમાં પૂછેલા. મેં બધ્ધાના જવાબ આપેલા. પછી હું એમાં પાસ થઈ ગયો ને મારો પહેલા દસમાં નંબર આવેલો. શંકરભાઈએ કહેલું: હવે તારે જાંબુઘોડા જવાની જરૂર નથી. ઘેર જા. પોલીસ તપાસ આવશે. મેડીકલ આવશે. પછી અમદાવાદ તાલિમ માટે જવાનું થશે. રાહ જો. ને હું પાછૌ ભરોડી ગયો. અલબત્ત, વાયા ગોધરા.
આ લેખિત પરિક્ષા વખતે એક વિચિત્ર બનાવ બનેલો. શંકરભાઈ ટેલિફોન ખાતાના કોઈક અધિકારીને ઓળખતા હતા. લેખિત પરીક્ષા પત્યા પછી અમારે સાંજનું જમવાનું એમના ઘેર હતું. એ અધિકારીનાં પત્નીએ દહીંવડાં બનાવેલાં. મેં જિંદગીમાં ક્યારેય દહીંવડાં ખાધેલાં નહીં. વાડકામાંનાં દહીંવડાં જોઈને મને થયેલું કે આ ઇંડાં તો નહીં હોય ને? પણ શંકરભાઈ દહીંવડાં ખાતા હતા. એ શાકાહારી હતા. એટલે મેં પણ માની લીધેલું કે આ દહીંવડાં શાકાહારી જ હશે. એ દહીંવડાં ખાતાં ખાતાં એકાએક વઘારેલું મરચું આવી ગયું. મને તો વઘારેલાં મરચાં જરા પણ ભાવે નહીં. એ સાથે જ બાબુલાલ ઊર્ફે ‘રામપુર કા લક્ષ્મન’ મુશ્કેલીમાં મૂકાઈ ગયા. એક બાજુ વઘારેલું મરચું ભાવે નહીં ને બીજી બાજુ જો એ મરચાને વાડકામાં જ રહેવા દઉં તો મારી છાપ કેવી પડે! હું હેમ્લેટની to be or not to be કરતાં પણ વધારે કરૂણ એવી પરિસ્થિતિમાં મૂકાઈ ગયો. આખરે મેં નક્કી કર્યું: મરચું નીચે નાખી દેવું. કોઈ જુએ નહીં એમ. ને મેં એમ કર્યું. પછી મને થયું: આ સાહેબમાં પત્નીને ખબર પડી જશે કે મેં મરચું નીચે નાખ્યું છે તો કેવું લાગશે? એટલે મેં ઉઘાડા પગે મરચું મસળી નાખ્યું. પણ એથી મારો પગ તો ગોબરો થયો જ પણ સાથોસાથ સાહેબના ઘરની લાદી પણ ગંદી થઈ. મને થયેલું: હું અહીં કદી પણ આવ્યો જ ન હતો એવું કઈ રીતે કરી શકાય? મારા માટે એ સાચે જ ખૂબ વિકટ પરિસ્થિતિ હતી. આખરે મેં નક્કી કર્યું: જે થવું હોય તે થાય. બહુ બહુ તો મને લાદી સાફ કરવાનું કહેશે. કરી નાખીશું. પછી મોડી સાંજે અમે જમીને ત્યાંથી અમારા એક સગાના ત્યાં આવવા નીકળ્યા. મેં વઘારેલું મરચું ચગદવાના મારા પરાક્રમ બદલ શંકરભાઈ મારા ખિજાશે એની એક અઠવાડિયું રાહ જોયેલી. પણ એવું કશું બનેલું નહીં.
પછી નિયમ પ્રમાણે પોલીસ તપાસ આવેલી. પોલીસ કહેવું પડે કે મેં કોઈ ગુનો કર્યો નથી. પોલીસ ઘેર આવી. કહ્યું: તમે કોઈ ગુનો કર્યો નથી તો પણ તમારે વીસ રૂપિયા આપવા પડે. નહીં તો અમે રીપોર્ટ નહીં મોકલીએ. બા કોઈકની પાસેથી વીસ રૂપિયા લઈ આવેલાં: ભાઈને નોકરી મળશે એટલે વ્યાજ સાથે આપી દેશે. ચિન્તા ન કરો.
ત્યાર પછી શારીરિક તપાસ આવેલી. એ માટે એ લોકોએ મને વડોદરાની મહારાણી હોસ્પિટલમાં મોકલેલો. ત્યારે પણ શંકરભાઈ સાથે આવેલા. બધ્ધી તપાસ કર્યા પછી એ લોકો અમને એક લાઈનમાં ઊભા રાખતા ને બધ્ધાને વારાફરતી બોલાવી દાક્તર સમક્ષ નાગા થવાનું કહેતા. મારા માટે એ કામ સાચે જ ખૂબ અઘરું હતું. હું એ માટે લાઈનમાં ઊભો હતો ત્યારે મને થયેલું કે આના કરતાં સુથારી કામ સારું. નાગા તો ન થવું પડે. મને શંકરભાઈએ સમજાવેલો કે એ લોકો જોશે કે તને કોઈ ગુપ્તરોગ તો નથી થયો ને? મને એવા છાના રોગ હોય છે એની પણ ત્યારે ખબર પડેલી. પછી જ્યારે મારો વારો આવ્યો ત્યારે મેં આંખ મીંચીને હુથણું ઉતારેલું. દાક્તર ભલે મને નગ્ન જોતો હોય. મારે દાકતરને મને નગ્ન જોતાં ન’તો જોવો.
છેલ્લે, ટેલિફોન ઓપરેટરની તાલિમનો પત્ર આવ્યો. બાપા અને મારા દૂરના પિતરાઈ ત્રિભુવનભાઈ મને અમદાવાદ મૂકવા આવેલા. ત્રિભુવનભાઈ ચિત્રકળાના શિક્ષક હતા. મારી તાલિમ મેન્ટલ હૉસ્પિટલની પાસે જ ક્યાંક હતી. મારે રહેવાનું નવરંગપુરાની વિશ્વકર્મા છાત્રાલયમાં. હું સાથે તપેલી, તાવેથો, ચમચો, ચોખા બધું જ લઈને ગયેલો. મારે ત્યાંથી એમ.એસ.ટી.એસ.ની બસ લઈને કાલુપુર જવાનું. ત્યાંથી બીજી બસ લઈને મેન્ટલ બારીએ ઉતરવાનું. ટ્રેઈનીંગના પહેલા દિવસે જ ઇન્સ્ટ્રક્ટર સાથે એક વિચિત્ર ઘટના બનેલી. એણે મને અંગ્રેજીમાં પૂછેલું: તમારા પિતાજી શું કરે છે? ને મેં એને જવાબ આપેલો: એ બહાર ઊભા છે. બોલાવું? મને એમ કે એ એને ઓળખતા હશે. એણે મને કહેલું: You don’t know English. મેં કહ્યું: સાઈઠ માર્કસ આવ્યા છે એસ.એસ.સી.માં. મારો જવાબ સાંભળતાં જ એ પછી હસી પડેલો. પછી એણે મને કહેલું કે મારે તો એ જાણવું હતું કે તમારા પિતાજી શાનો વ્યવસાય કરે છે?
ઓપરેટરની તાલિમ દરમિયાન અમને સ્ટાઈફન્ડ મળતું. એમાંથી હું રોજ બસ લેતો. પણ કોણ જાણે કેમ મને બસમાં બેસતાં બીક લાગતી. મને થતું: હું ક્યાંક સ્ટેશન ચૂકી જઈશ તો? એટલે હું ઘણી વાર આઠેક માઈલ ચાલીને જતો ને એટલા જ માઈલ ચાલીને આવતો. હોસ્ટેલ પર આવ્યા પછી હું ખીચડી બનાવતો ને ખાતો. એક દિવસે હોસ્ટેલના સંચાલક મને ખીચડી બનાવતાં જોઈ ગયા. એમણે મને કહ્યું: અહીં રાંધવાની મનાઈ છે. પછી હું લારી પર ખાવા લાગેલો.
પહેલા મહિનાનું સ્ટાઈફંડ આવ્યું પછી મને થયેલું કે મારે કશુંક સારું ખાવું જોઈએ. હું એ માટે રેસ્ટોરન્ટ પર જતો પણ મને કાચનાં બારણાં, પરદા વગેરે જોઈને બીક લાગતી. મને થતું કે આ પટાવાળો લેંઘો ને પગમાં સ્લિપર જોઈને એ લોકો મને કાઢી મૂકશે તો? મને નાનપણથી અસ્વીકૃતિનો ભય. હું કોઈની પાસે જાઉં અને એ જો મારો અસ્વીકાર કરશે તો? આખરે મેં મારી સાથે હૉસ્ટેલમાં રહેતા એક સુથારને વાત કરી. એ મિલેટરીમાં હતો. મેં એને કહ્યું: તું મને કોઈક સારી રેસ્ટોરન્ટમાં લઈ જા. પૈસા મારા. પછી એ મને રિલીફ રોડ પરની કોઈક રેસ્ટોરન્ટમાં લઈ ગયો. હું એની પાછળ પાછળ રેસ્ટોરન્ટમાં પ્રવેશેલો. એણે ઢોંસાનો ઓર્ડર આપ્યો તો મેં પણ એમ જ કર્યું. એ દિવસે હું જિંદગીમાં પહેલી વાર ઢોંસા ખાઈ રહ્યો હતો. મને ઢોંસા ખાતાં આવડતું પણ ન હતું. હું પેલા સુથારના બચ્ચાને ખબર ન પડે એમ એનું અનુકરણ કરીને ઢોંસો ખાઈ રહ્યો હતો. એક ઢોંસાથી પેટ ન’તું ભરાયું. પણ પછી પૈસા સામે પણ જોવાનું ને. ત્યાર પછી મને જ્યારે પણ બહારનું ખાવાનું મન થતું ત્યારે હું એ જ રેસ્ટોરન્ટમાં જતો. જો ખાલી હોય તો એ જ ટેબલ પર બેસતો. મેનુ જોવાનો ઢોંગ કરતો ને પછી એ જ ઢોંસાનો ઓર્ડર આપતો. એવી બેચાર મુલાકતો પછી હું ઢોંસા પરથી ઇડલી પર ગયેલો.
એમ કરતાં મારી તાલિમ પૂરી થઈ. સિદ્ધાન્તચર્ચામાં મારો બીજો નંબર આવેલો ને પ્રેકટીકલમાં પહેલો. આ વાત છે ૧૯૭૪ની. મારી તાલિમ પૂરી થવાના દિવસે મને એપોઈન્ટમેન્ટ ઓર્ડર મળવાનો હતો. મને ડેરોલમાં મૂકવામાં આવેલો. ત્યાં મેન્યુઅલ ટેલિફોન એક્ષચેજ હતું. શંકરભાઈને ખબર પડી તો એમણે કોઈકને સોએક રૂપિયા ખવડાવી મારી એપોઈન્ટમેન્ટ ગોધરા કરાવી દીધી. ત્યાં સ્વયંસંચાલિત ટેલિફોન એક્સચેજ હતું. હું એપોઈન્ટમેન્ટ ઓર્ડર લેવા ન’તો રોકાયો. કેમ કે મારી તાલિમ પૂરી થાય એના એકાદ દિવસ પહેલાં નવનિર્માણ આંદોલનવાળાઓએ ગુજરાત બંધની હાકલ કરેલી. મને એ બંધ હિંસક બનશે તો? એવો ભય. એટલે હું ઓર્ડર લીધા વગર ગોધરા ગયેલો. ફરી એક વાર શંકરભાઈએ દરમિયાનગીરી કરી મને ઓર્ડર વગર ગોધરામાં હાજર કરી દીધો. એ વખતે મારો પગાર ૭૮૧ રૂપિયા હતો. જ્યારે પહેલો પગાર આવ્યો ત્યારે મેં એમાંના ૬૦૦ રૂપિયા માબાપને મોકલી આપેલા. ત્યાર પછી હું દર મહિને પગાર લઈને હું સીધા પોસ્ટ ઓફિસમાં જતો ને માબાપને મનીઓર્ડર કરી દેતો.
બેત્રણ મહિના શંકરભાઈના ત્યાં રહ્યા પછી મેં મારી પોતાની એક ઓરડી લઈ લીધેલી. ત્યારે ગોધરાના લગભગ છેવાડે આવેલી ભગવદ્ સોસાયટીમાં.