સંપાદકીય-૪ (કિશોર દેસાઈ)

માર્ચ મહિનામાં ‘હબલ ટેલિસ્કોપે’ અંતરિક્ષના ઊંડાણમાં જઈ લીધેલી તસ્વીરો ખગોળશાસ્ત્ર્ને હવાલે કરી ત્યારે આખું વિશ્વ આનંદ આશ્ચર્યથી અવાક થઈ ગયું. ખગોળશાસ્ત્રીઓ અને નાસાના વૈજ્ઞાનિકો માટે દિવાળીનું પર્વ ઉજવવા જેવી આ ઘટના હતી. પૃથ્વીનું પરિભ્રમણ કરી રહેલા હબલ ટેલિસ્કોપે અવકાશની અંદરના માત્ર એક જે વિસ્તારને કેન્દ્રસ્થ રાખી લગભગ એક મિલિયન સેકન્ડ એટલ ૧૧.૩ દિવસ સુધી કેમેરાના લેન્સને ત્યાં સ્થગિત કરીને આ તસ્વીરો ઝડપી હતી.

વિજ્ઞાને સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ માટે જે theory આપી છે તેને Big Bang Theory કહેવામાં આવે છે. આ થીઅરી અનુસાર વિશ્વની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે એક પ્રચંડ ધડાકો થયો હતો. તે વખતે સર્વત્ર ગાઢ અંધકાર છવાયેલો હતો. તારામંડળ, ગ્રહમંડળ કે આકાશગંગાનું અસ્તિત્વ ત્યારે ન હતું. આ પ્રચંડ ધડાકો થયા પછી આશરે ૩૦૦ મિલિયન વર્ષો બાદ તારલાઓ, ગ્રહો અને આકાશગંગાની ઉત્પતિનો આરંભ થયો હતો. બાઈબલમાં આ ઘટનાને આ રીતે વર્ણવી છેઃ

“In the beginning was the word and the word was with God and word was God.’ જ્યારે હિંદુ ધર્મમાં બ્રહ્મનાદ કે આકાશવાણીનો ઉલ્લેખ છે. પ્રચંડ ધડાકાનો આ ઉલ્લેખ છે.

એવો અંદાજ છે કે હબલ ટેલિસ્કોપે બ્રહ્માંડના નવા ક્ષેત્રમાં જીને જે તસ્વીરો લીધી છે એ વિસ્તારમાં લગભગ ૧૦,૦૦૦ જેટલી–અગાઉ ન જોવામાં આવેલી આકાશગંગાઓ (Galaxies) અસ્તિત્વમાં છે, અને આ તો માત્ર પૂર્ણચંદ્રના માત્ર દસમા ભાગના વિસ્તારમાં જ છે. તો વિચાર કરો સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં આવી કેટલીયે આકાશગંગાઓ હશે? આપણી બુધ્ધિ કામ ન કરે એવી આ વિરાટની વાતો છે. ટૂંકમાં Big Bang પછી આ વિશ્વની ઉત્પત્તિ થઈ અને આજે એનું આયુષ્ય ૧૩.૭ બિલિયન વર્ષનું મૂકવામાં આવે છે.

અદ્યતન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરી, વિશ્વમાં જેનુ અસ્તિત્વ છે તેને વિજ્ઞાન શોધી કાઢે છે અને આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે. જે આજ સુધી આપણા માટે અજ્ઞાત હતું તે બહાર આવે છે. ઘણાં સંતપુરુષોએ વિશ્વની ઉત્પત્તિનાં જે આબેહૂબ વર્ણનો આપ્યાં છે તે જાણીને ઘણીવાર આશ્ચર્ય થાય છે. બાઈબલમાં ઈશુ ખ્રિસ્ત કહે છેઃ ‘In my father’s house are many mansions.’ અર્થાત મારા પરમપિતાના ઘરમાં અનેક ખોરડાંઓ છે. ઈશુ જેવા આદમી જ્યારે ‘પરમ્પિતાનું ઘર’ અને ‘ખોરડાં’ની વાત તો ન જ હોયને? સંત કવિ કબીરે પણ આવાં જ ખોરડાંઓની વાત ઈશુ કરતાં પણ વધારે વિસ્તારથી એન એક પદ ‘કર નૈંનો દિદાર મહલમેં પ્યારા હૈ’માં વર્ણવી છે. આખ વિશ્વની ઉત્પત્તિની વાત એમાં એણે જે વિસ્તારથી કરી છે તે ખૂબ દિલચસ્પ છે. અલબત્ત, કબીર આશ્યાત્મિક દ્ર્ષ્ટિકોણથી એ વાત સમજાવે છે. જે જાણકારી આપણને આજે ‘હબલ ટેલિસ્કોપ’ દ્વારા મળી રહી છે એનો અણસાર આજથી લગભગ પાંચસો વર્ષો પહેલાં કબીરને આવ્યો હતો તે જાણીને અચરજ થાય છે. કબીરે પરમપિતાના ઘરનાં અનેક ખોરડાંઓનાં નામ આપ્યાં છે તેમાં સહસ્રદલ કમલ, ત્રિકુટી, બંકનાલ, દસવાં દ્વાર, મહાસુન્ન, ભંવર ગુફા, સતનામ અને અગમલોક જેવાં નામોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કબીર કહે છે આ ખંડ બ્રહ્માંડોનું સર્જન પરમાત્માએ કર્યું છે. આપણો આત્મા એ પરમાત્માનો અંશ છે. જો એકાગ્રતાપૂર્વક સાધના કરવામાં આવે તો આત્માની સફર ઉર્ધ્વગાંઈ બને છે અને આત્મા આ ખંડ–બ્રહ્માંડોમાંથી પસાર થઈને પરમાત્માનાં દર્શન કરે છે. હબલ ટેલિસ્કોપે મોકલેલી તસ્વીરોમાં બ્રહ્માંડમાં લાલિમા ધરાવતી અનેક આકાશગંગાઓ નજરે પડે છે. કબીર એના પદમાં આના અનુસંધાનમાં ‘લાલ બરન સૂરજ ઉજિયારા’ જેવા શબ્દપ્રયોગ કરે છે. વીજ્ઞાનિકો Black Hole નું જે વર્ણન કરે છે તેને કબીર પોતાના પદમાં મહાસુન્ન, ભંવરગુફા, બંકનાલ વગેરે શબ્દોમાં વર્ણવે છે. Black Hole બ્રહ્માંડનો એક એવો પટ્ટો છે જ્યાં ગાઢ અંધકાર સિવાય બીજું કશું નથી. કબીરનું ‘મહાસુન્ન’ તે વૈજ્ઞાનિકનુણ Black Hole.

અખિલ બ્રહ્માંડની અંદર વિશાળ પાયા પર જે તેજોમય હલચલ થતી રહે છે અને નયનરમ્ય રંગોથી આચ્છાદિત બ્રહ્માંડના સૂર્યમંડળો વિકસતાં રહે છે તેને આપણે વિજ્ઞાનની મદદથી જોઈ શકીએ છીએ. પરમ પદને પામેલા કબીર જેવા સંતપુરુષો આધ્યાત્મિક સાધના વડે બ્રહ્માંડના વિસ્તારનું આનાથી પણ વધારે રોમાંચક સૌંદર્ય જુએ છે અને એનું આબેહુબ વર્ણન પણ કરે છે, જે વિજ્ઞાને મેળવેલી માહિતીને મળતું આવે છે. આ બધી ગૂઢ વાતો છે. જેનો પાર પામવા માટે સંયમપૂર્વકની સાધના અને પુરુષાર્થ જરૂરી છે. આ અને આવાં બીજાં કોઈ કારણસર નહીં તો યે માત્ર કુતુહત ખાતર પણ કબીરજીનું આ પદ મેળવીને વાંચવા જેવું છે.

સુન્દરમ પણ આ ગૂઢ વાતોને કોઈ કામિલ મુર્શીદ અર્થાત કોઈ દરવેશ પાસેથી જાણવા માગે છે. ‘કંઈ વાત કહો’ કાવ્યમાં કવિ સુન્દરમ લખે છેઃ

તમારા કિયા દેશ દરવેશ

હો અવધૂત, દોયો કો અણસુણ્યો આદેશ

આ દુનિયાના નવે ખંડથી

દશમ ખંડ શું ન્યારો?

આ જગ કેરા ખટરસથી શું

સપ્તમ રસ કો પ્યારો?

તમોએ પીધો પરમ રસ ખરો?

અરે કંઈ વાત કહો દરવેશ !

એવું લાગે છે કે સુંદરમે આવો દશમ ખંડ જોયાની અનુભૂતિ કરી જ હશે. કારણ કે આવી ગૂઢ વાતોને નર્યો બકવાસ માનતા લોકોને પડકાર ફેંકતાં સુંદરમ પોતાના એક કાવ્યમાં ખે છેઃ

દેખાતું નૈં તેથી નૈં

એ વાતના સૈ, ના સૈ, મારાભૈ,

દેખાતું નૈ તેથી નૈં.

અગમઅગોચરની આ વાતોને આપણ આપણી બુધ્ધિ (Intellect)ના ત્રાજવે તોળીએ છીએ. આપણી બુધ્ધિ મર્યાદિત છે અને બધી તો શ્રધ્ધાની વાતો છે. ગાંધીજી કહેતા કે જ્યારે બુધ્ધિની હદ આવી જાય છે ત્યારે શ્રધ્ધાનો આરંભ થાય છે.

‘હબલ ટેલિસ્કોપ’ આપણને કહે છે, ‘મેં સર્જનહારની સૃષ્ટિના દશમ ખંદમાં પહોંચી જઈને એની લીલા નજરોનજર જોઈ છે. આ તસ્વીરો એનો હાજરાહજૂર પુરાવો છે.’ કબીર, નરસિંહ અને ઈશુ જેવા અનેક ઓલિયાઓએ અનુવેલાં બ્રહ્માંડનાં આ ગૂઢ રહ્સ્યો વિશે સંશય કરવા નેવો નથી એમ આ ‘હબલ ટેલિસ્કોપ’ આપણને કહે છે. આ હબલ ટેલિસ્કોપ’ એ જ તો સુન્દરમનો દરવેશ નહીં હોય ને?

–કિશોર દેસાઈ