ગાંધીજીના તસ્વીરકાર-જગન મહેતા-૯

એપીસોડ–૯ (બિહાર શાંતિયાત્રા)

“મને તો મારો ફોટો લેવાય એ પણ પસંદ નથી. ફોટો કોઈ ખેંચે છે તો તે ગમતું નથી. પણ કોઈ કોઈ ખેંચી લે છે.” ગાંધીજીના આ શબ્દો જગ જાહેર છે. આવા સંજોગોમાં ૧૯૪૭ ના માર્ચ મહિનાના છેલ્લા અઠવાડિયામાં ગાંધીજી જ્યારે બિહારના જહાનાબાદમાં તોફાનોનો શિકાર બનેલા લોકો વચ્ચે બાદશાહ ખાન અને મૃદુલા સારાભાઈ સાથે ફરતા હતા, ત્યાર લીધેલી જગનદાદાની તસવીરો વિના કોઈ પણ ગાંધીસંગ્રહાલય અધૂરું ગણાય. ગાંધીજીની શાંતિયાત્રાની ચુનંદી આઠ તસવીરોનો એક સંપુટ પ્રસિદ્ધ થયો હતો. તેના પ્રારંભમાં કાકાસાહેબ કાલેલકરે લખ્યું હતું, ‘ચિત્રકાર જગન મહેતા કો ભારતવર્ષ કી ઓર સે ધન્યવાદ મિલના ચાહિયે.’ ગાંધીજી અંગેની આ ફોટોગ્રાફીએ જગનભાઈને ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ અને પ્રતિષ્ઠા અપાવ્યાં

આમાની જે તસ્વીરો હું ઉપલબ્ધ કરવામાં સફળ થયો છું, એ આજે આંગણાંના મુલાકાતી વચ્ચે વહેંચવામાં (મારા સ્વભાવ વિરોધી રીતે) ગર્વ અનુભવી રહ્યો છું.

‘પ્રકાશનો પડછાયો’ શીર્ષકવાળી આ તસવીરમાં ગાંધીજી મનુ ગાંધીના ખભે હાથ મૂકી વહેલી સવારે પદયાત્રા કરી રહ્યા છે અને તેમની સાથે જ સરહદના ગાંધી ખાન અબ્દુલ ગફફારખાન પણ જોડાયા છે. ડો. સૈયદ મહમ્મદના બંગલના કંપાઉંડમાં ૨૪ મી માર્ચ, ૧૯૪૭ ના પાડેલી આ તસવીરે તો સમસ્ત જગતનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે. પડછાયા આગળ છે એટલે સુર્યોદય પાછળ છે. સૂર્યની સામે ઊભા રહીને આટલી સ્પષ્ટ તસ્વીર એ સમયના ઉપલબ્ધ કેમેરાથી લેવી એ જગન મહેતા શિવાય કોણ કરી શકે?

તા. ૨૩મી માર્ચ ૧૯૪૭ ની સવારે જગન મહેતાએ જોયું કે એક અંધ ભિક્ષુક ગાંધીજીના ઉતારા બહાર ઊભો ઊભો તુલસીદાસજીની ચોપાઈ રટતો હતોઃ ‘અબ રામ કબ મિલેગેં?’ એ એનો હાથ પકડી એને અંદર લઈ ગયા. એ દિવસે ભીખમાં એને જે કંઈ મળ્યું હતું તે બધું જ તેણે ગાંઘીજીના ચરણમાં ધરી દીધું-પેટપૂજા માટે પણ તેણે કશું રાખ્યું નહીં. આવું પાવક દૃશ્ય ક્યાં જોવા મળે? એમણે એની તસવીર લઈ લીધી.

(આજની પોસ્ટના પ્રત્યેક ચિત્રના ઇતિહાસની શોધખોળ માટે અત્યાર સુધીની કોઈપણ પોસ્ટ કરતાં ખૂબ વધારે સમય લાગ્યો હતો. આંગણાંના મુલાકાતિઓ આની કદર કરે છે એટલે જ મને થાક નથી લાગતો.)

એક જગાએ ખૂબ પાણી ભરાયું હતું અને ત્યાં લાકડાં રોપી કામચલાઉ પુલ જેવું બનાવવામાં આવ્યું હતું-એક જ માણસ તેના પર થઈને ચાલી શકે એવું. બાપુ એ પુલ પર થઈને ચાલ્યા-જગન મહેતાને એ પુલ હિંદુમુસલમાન એકતાના દુર્ગમ પથ જેવો દેખાયો. એમણે અમૂલ્ય ઘડીની તસવીર લઈ લીઘી.

એક વૃધ્ધ મહિલા અચાનક આવી ચડીને ગાંધીજીના ચરણો પકડીને બેસી ગઈ, અને બોલી “તમારા સિવાય અમને કોણ બચાવશે?” જગન મહેતાએ સજાગતાથી આ પ્રસંગને કેમેરામાં કેદ કરી લીધો.