ચિત્રકળા-૨ (પી. કે. દાવડા) ફલક અને માધ્યમ

ચિત્રકળા માટે ફલક અને માધ્યમ આ બે પાયાની જરૂરત છે. માધ્યમ દ્વારા ફલક ઉપર ચિત્રકારના મનના વિચારો અભિવ્યક્ત કરવામાં આવે છે. ચિત્ર માત્ર કામચલાઉ કાર્ય માટે દોરવામાં આવ્યું હોય તો બ્લેકબોર્ડ જેવું ફલક અને ચોક જેવું માધ્યમ પણ ચાલે, પણ ચિત્રને લાંબ સમય સુધી ટકાવી રાખવું હોય તો ફલક અને માધ્યમ બન્ને ટકી રહે એવા જોઈએ.

જેના ઉપર રંગ ચોંટી શકે, અને લાંબા સમય સુધી ટકી રહી શકે એવા પદાર્થને ફલક તરીકે વાપરી શકાય. કાગળ, કેનવાસ, દિવાલ, પથ્થરની શીલા, માટીના વાસણો, ધાતુના પતરા, પ્લાયવુડ, લાકડું આ બધા જરૂરત અનુસાર ફલક તરીકે લઈ શકાય. એમ. એફ. હુસેને તો જીવતા સફેદ ઘોડાનો ફલક તરીકે ઉપયોગ કરેલો.

મોટા ભાગના ચિત્રો માટે કાગળ કે કેનવાસને ફલક તરીકે પસંદ કરવામાં આવે છે. હાર્ડબોર્ડનો પણ ફલક તરીકે વપરાશ વધારે થાય છે.

ચિત્રકામ માટે ખાસ પ્રકારના કાગળ બનાવવામાં આવે છે. જે કાગળ બ્લોટીંગ પેપર જેવા હોય, અને જેના ઉપર શાહી પ્રસરે, એવા કાગળ ચિત્રકળા માટે ન ચાલે. જે કાગળ એટલા લીસ્સા  હોય કે જેના ઉપર રંગ ચોંટે જ નહીં, એવા કાગળ પણ ન ચાલે. આવા કાગળને એક બોર્ડ ઉપર મૂકીને ચિત્રો તૈયાર કરવામાં આવે છે. કાગળનું ટેક્ષ્ચર પણ લક્ષમાં લેવામાં આવે છે.

મોટાભાગે કાગળ ઉપર પેન્સીલ, શાહી, ચારકોલ, વોટર કલર અને એક્રીલિક કલરના માધ્યમોનો ઉપયોગ થાય છે. કાગળ ઉપર તૈયાર કરેલા ચિત્રોને પારદર્શક કાચવાળી ફ્રેમમાં મઢી લેવામાં આવે છે, જેથી એની ઉપર હવામાનની, કે કોઈના હાથ અડવાની અસર સામે રક્ષણ કરી શકાય.

(પેપર ઉપર પેન્સીલ)

અલગ જાતના રંગોના મિડિયમ માટે અલગ અલગ જાતના ડ્રોઈંગ પેપર ફલક તરીકે વાપરવામાં આવે છે. દા.ત. પેન્સીલ ચિત્રો માટે અને વોટર કલર ચિત્રો માટે અલગ અલગ જાતના ડ્રોઈંગ પેપર વાપરવામાં આવે છે.

(પેપર ઉપર વોટર કલર)

ડ્રોઈંગ પેપર માટે આજકાલ એની લંબાઈ અને પહોળાઈ પ્રમાણે A1 થી A5 સુધીની સાઈઝના માનક નક્કી કરવામાં આવ્યા છે. પેન્સીલ ચિત્રો માટે A3 સાઈઝ વધારે પસંદ કરવામાં આવે છે, જે આસરે ૧૨ ઈંચ બાય ૧૬ ઈંચ સાઈઝના હોય છે. જરૂરિયાત અનુસાર મોટી સાઈઝના પેપર પસંદ કરવામાં આવે છે. ડ્રોઈંગ પેપર મજબુત અને ટકાઉ હોય છે.

ચિત્રકળા માટે એક ખાસ પ્રકારના કેનવાસનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ કેનવાસને એક લાકડાની ફ્રેમ ઉપર ચાર બાજુથી બરાબર ખેંચીને ફીક્ષ કરવામાં આવે છે. આ કેનવાસ માધ્યમમાંથી પ્રવાહી તરત ચૂસી ન લે એટલા માટે એની ઉપર ખાસ પ્રકારનું કોટીંગ કરવામાં આવે છે. મોટેભાગે કેનવાસ ઉપર એક્રીલીક રંગો અને ઓઈલ પેઈંટ માધ્યમ તરીકે વપરાય છે. આવા ચિત્રોને કાચવાળી ફ્રેમની જરૂર પડતી નથી. સારી રીતે સુકાઈ ગયા પછી એ લાંબા સમય સુધી ટકી રહે છે.

હવે થોડા માધ્યમની વાત કરીયે. એક જ શબ્દમાં માધ્યમની વાત કરવી હોય તો એ શબ્દ છે રંગ. રંગો પૃથ્વીના તળ ઉપરથી કે થોદા ઊંડેથી કુદરતી રૂપમાં મળે છે. વનસ્પતિમાંથી અને રસાયણોમાંથી પણ રંગોનો મોટો શ્રોત મળી આવે છે. ખરેખર તો ચિત્રકળામાં માધ્યમ શબ્દનો ઉપયોગ રંગોને બાંધી રાખતા પદાર્થ માટે વપરાય છે, દા.ત. પાણી, તેલ, મીણ વગેરે.

ચિત્રકળામાં જે માધ્યમોનો વધારે ઉપયોગ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે. પેન્સીલ, ચારકોલ, ઈંક, વોટર કલર અને ઓઈલપેઈંટ. આ માધ્યમોની પસંદગીન કારણો અને આ માધ્યમોની ખૂબીઓ હવે પછીના લેખમાં જણાવીશ.