મને હજી યાદ છે-૩૦ (બાબુ સુથાર)-સંદેશ-3

સંદેશ:૩

એક રાતે ‘સંદેશ’નું પહેલું પાનું અને એનું અનુસંધાનનું પાનું પૂરું કરી હું ઘેર આવવા નીકળ્યો. ત્યારે મારું ભાષાવિજ્ઞાન સાથે એમ.એ. પૂરું થઈ ગયું હતું. હું એમ.એસ. યુનિવર્સિટીના ભાષાવિજ્ઞાન વિભાગમાં અદ્યાપક પણ બની ગયો હતો. મારું લગ્ન થઈ ગયું હતું. એક દીકરો પણ હતો. પેલી રાજદૂત મોટરસાયકલ વેચાઈ ગઈ હતી. એનું સ્થાન રાતા રંગની યામાહા મોટરસાયકલે લીધું હતું. એ રાતે ‘સંદેશ’ કાર્યાલયમાંથી બહાર આવી, મોટરબાઈક પર સવાર થઈ, ઑફિસની નજીકમાં આવેલી ચાની લારી પાસે આવ્યો. ત્યાં કેટલાક લોકોએ ત્રણ ચાર મોટરસાયકલો આડીઅવળી ઊભી રાખી રસ્તો બ્લોક કરેલો હતો. મેં એ મોટરસાયકલવાળાઓનું ધ્યાન ખેંચવા હોર્ન વગાડ્યું. એ સાથે જ ત્રણચાર જણ મારી પાસે આવ્યા. એ લોકોએ મારી મોટરસાયકલ પકડી. “અલ્યા એ નથી”, “એ તો અમારા પ્રોફેસર છે” એમ કોઈકે કહ્યું. હું એ સાંભળતો રહ્યો ને ત્રણચાર જણ મારા પર તૂટી પડ્યા. એક જણે મને કપાળ પર ડાબી બાજુએ એટલું જોરથી કશુંક મારેલું કે મને લોહી નીકળવા માંડેલું. એ ઘટના બનતાં જ ત્યાં ચાની લારી પાસે ઊભેલા પાંચ સાત જણા, દેખીતી રીતે જ મને પેલા લોકોથી બચાવવા, મારી ઉપર પડેલા. એમણે મને એમના શરીરથી ઢાંકી દીધો હતો. એ બધા જોડેના યાદવનગરમાં રહેતા હતા અને એમ.એસ. યુનિવર્સિટીમાં ભણતા હતા. એ એજ લોકો હતા જેમણે “અલ્યા એ નથી”-ની બૂમો પાડેલી. પછી થોડી વારમાં જ પેલા લોકો એમની મોટરબાઈક લઈને ભાગી ગયા.

પેલા વિદ્યાર્થીઓએ મને ઊભો કર્યો. મારા કપાળ પરથી લોહી વહેતું હતું. એ હાલતમાં હું પાછો ‘સંદેશ’માં ગયો. ત્યારે દિનેશ પાઠક ‘સંદેશ’ના સહાયક તંત્રી હતા અને વિનોદ ભટ્ટ (સાહિત્યકાર વિનોદ ભટ્ટ નહીં) ‘સંદેશ’ના મુખ્ય ઉપસંપાદક હતા. એ વખતે ‘સંદેશ’નું પહેલું અને એનું અનુસંધાનનું પાનું તૈયાર કરવાની જવાબદારી વિનોદ ભટ્ટની હતી. પણ હું એમને મદદ કરી રહ્યો હતો. એ ક્યારેક પાનુ બનાવવાની જવાબદારી મારા પર છોડીને ઘેર જતા રહેતા.

હું ઑફિસમાં ગયો ત્યારે વિનોદ ભટ્ટ તો ત્યાં હતા નહીં. હું દિનેશ પાઠક પાસે ગયો અને કહ્યું કે આ લોકો સામે આપણે પોલીસ સ્ટેશનમાં ફરિયાદ દાખલ કરવી જોઈએ. પાઠકે મને કહ્યું, “મારો જીવ જ જોખમમાં છે ત્યાં હું તમને ક્યાં મદદ કરું? તમે વિનોદ ભટ્ટને કહો.” પાઠકને ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે એ ગુંડાઓ ત્યારે વડોદરામાં જેની હાક વાગતી હતી એ રાજુ રિસાલદારના માણસો હતા અને એ લોકો એક પત્રકારને પાઠ ભણાવવા આવ્યા હતા. એમને કહેવામાં આવ્યું હતું કે એ પત્રકારની મોટરસાયકલનો રંગ રાતો છે. યોગાનુયોગ, મારી મોટરસાયકલનો રંગ પણ રાતો હતો. એ પત્રકાર પાઠકના ખાસ માણસ હતા. એ સ્થાનિક સમાચારોના સંપાદનમાં પાઠકને મદદ કરતા હતા અને ‘સંદેશ’નાં સ્થાનિક સમાચારનાં પાનાં પણ એ જ બનાવતા હતા.

મેં વિનોદ ભટ્ટને ફોન કર્યો. બધી વાત કરી. એ થોડી વારમાં જ ઑફિસમાં આવી ગયા. પછી એમણે પોલીસ સ્ટેશને ફોન કરી મારા નામે ફરિયાદ લખાવી. પોલીસ આવી. મને અને ભટ્ટને જીપમાં બેસાડી શહેરમાં ચારપાંચ ઠેકાણે લઈ ગઈ. પોલીસે એ રીતે અમને એવું બતાવવાનો પ્રયત્ન કરેલો કે એ લોકો ગુનેગારોને પકડી પાડવા માટે થાય એ બધું જ કરી છૂટશે. એ પોલીસોમાંના એકે, કદાચ એ પોલીસ ઈન્સપેક્ટર હતો, કહ્યું કે સાહેબ આ હુમલો કરનારા કોણ છે એની અમને ખબર છે. એમણે એક ગગન નામના માણસનું નામ આપ્યું. ગગન રિસાલદારનો માણસ. એણે પોલીસોને દારુના હપ્તા ત્રણ મહિનાથી ન’તા આપ્યા. પેલા ઇન્સ્પેક્ટરે કહ્યું, “આ વખતે અમે એને જતો નહીં કરીએ.” અમે શહેરમાં ઘૂમી રહ્યા હતા ત્યારે મને પ્રશ્ન થયેલો: પોલીસ કોને શોધી રહી છે? મારા પર હુમલો કરનારાઓને કે એમને દારુનો હપ્તો નહીં આપનારાઓને? આખરે ચારેક વાગે હું ઘેર પહોંચ્યો. મારા કપાળ પરનો ઘા એટલો બધો ઊંડો ન હતો. પ્રાથમિક સારવારને કારણે એમાંથી લોહી નીકળતું બંધ થઈ ગયેલું. અલબત્ત, મારાં કપડાં પર લોહીના ડાઘા હતા.

બીજા દિવસે વિનોદ ભટ્ટે રિસાલદારનો સંપર્ક સાધ્યો.

આ રિસાલદારની કથા પરથી એક સરસ ફિલ્મ બની શકે. કહેવાય છે કે મુખ્યપ્રધાન ચીમનભાઈ પટેલના કહેવાથી રિસાલદારના માણસોએ અશોક ભોગી નામના વડોદરાના એક અગ્રગણ્ય વ્યક્તિની હત્યા કરેલી. એ પણ રેલ્વે સ્ટેશન પર જ. યોગાનુયોગ એ વખતે રેલ્વે સ્ટેશન પર વડોદરાના પોલીસ વડા પણ હાજર હતા. એવું પણ કહેવાય છે કે એ વખતે અશોક ભોગી ચીમનભાઈની સરકારને ગબડાવવા માટે જરૂરી નાણાં લઈને મુંબઈ જઈ રહ્યા હતા. એવું પણ કહેવાય છે કે રિસાલદાર પર ચીમનભાઈના ચાર હાથ હતા.

આ જ રિસાલદારે એક વાર વડોદરાના વિખ્યાત આર્કી ગરબાનું ઉદ્ઘાટન પોતાના હાથે જ થાય એવો આગ્રહ રાખેલો. આર્કીના સંચાલકોએ શરૂઆતમાં તો એનો પ્રતિકાર કરેલો. કેમ કે એ લોકો ન’તા ઇચ્છતા કે ગરબા જેવા સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમનું ઉદ્ઘાટન એક ગેંગસ્ટરના હાથે થાય. આ ભાંજગડમાં નવરાત્રીના પહેલા એક કે બે દિવસ ગરબા ન’તા થયા. રિસાલદાર કહે: હું જ ઉદ્ઘાટન કરું. બીજા કોઈ નહીં. આખરે આર્કીના સંચાલકો ઝુકી ગયેલા.

એ ગરબાનું ઉદ્ઘાટન કરતાં રિસાલદારે જે પ્રવચન આપેલું એ સાચે જ એક ઐતિહાસિક ઘટના છે. એ પ્રવચનમાં એમણે ચોખ્ખું કહેલું કે અમે અશોક ભોગીને પતાવી દીધા છે અને હજી અમે બીજા બે જણને પતાવવાના છીએ. એમાંના એક દિનેશ પાઠક છે. બીજી વ્યક્તિનું નામ મને યાદ નથી આવતું. એ વખતે એ બન્ને મહાનુભાવો પ્રેક્ષકોમાં બેઠેલા હતા. યોગાનુયોગ, આ પ્રવચન વખતે કલેક્ટર, મેયર અને શહેરના પોલીસ કમિશ્નર પણ સ્ટેજ પર હાજર હતા. રિસાલદારની સાથે જ તો વળી.

બીજા દિવસે સમગ્ર ગુજરાતનાં સમાચાર પત્રોમાં આ સમાચાર પહેલે પાને હતા. જો મારી સ્મૃતિશક્તિ મને દગો ન દેતી હોય તો ત્યારે રિસાલદારે એમ કહેલું કે હું દિનેશ પાઠકને એની ઑફિસમાં જ પતાવી દઈશ. એ પણ ધોળા દિવસે.

રિસાલદાર અને પાઠક વચ્ચે શાનું વેર હતું એ વિશે ભાતભાતની ચર્ચાઓ થઈ છે. કોઈ કહે છે કે પાઠક એમની વગનો ઉપયોગ કરીને રિસાલદારના માણસોને પકડાવતા અને જ્યારે એ લોકો પાઠકને વફાદાર રહેવાનું વચન આપતા ત્યારે જ એને એમને છોડાવતા. એનો અર્થ એ થયો કે પાઠક રિસાલદારની ગેંગ તોડવા માગતા હતા. યોગાનુયોગ, રિસાલદાર અને પાઠક, બન્નેને, ચીમનભાઈ સાથે નિકટનો સંબંધ હતો.

વિનોદ ભટ્ટે જ્યારે રિસાલદારને ફોન કર્યો ત્યારે હું એમની પાસેજ બેઠેલો હતો. રિસાલદાર પોતે કદી ફોન ન’તા ઉપાડતા. એમનો માણસ ફોન ઉપાડતો. પછી આપણે એને સંદેશો આપવાનો. ત્યાર બાદ જો રિસાલદાર વાત કરવા માગે તો જ સામેથી ફોન કરે. ન કરવા માગે તો તમને ‘વાત કરવા નથી માગતા’ એવો સંદેશો પણ ન મળે. તમારે સમજી જવાનું કે બોસ વાત કરવા નથી માગતા. થોડી વારમાં જ રિસાલદારનો ફોન આવ્યો. વિનોદભાઈએ એને આખી ઘટના સમજાવી. એ કહે: હું બાબુભાઈને મળવા તૈયાર છું. આપણે એમના ઘર જઈએ. મારા માણસોએ ક્યાંક ગેરસમજ કરી હશે. એ વખતે હું એમ.એસ. યુનિવર્સિટીના અધ્યાપક ક્વાટર્સમાં રહેતો હતો. મારું ઘર બીજે માળે હતું. નાનું હતું. પણ અમારા ત્રણ જણ માટે પૂરતું હતું.

એ એક એવો જમાનો હતો કે રિસાલદાર જેવો માણસ કોઈના ઘેર જાય તો એ ઘરના મુખ્ય માણસની ‘પ્રતિષ્ઠા’ સમાજમાં વધી જતી. લોકો એનાથી ડરે. એની સામે કોઈ આંગળી પણ ન ચીંધે. બધા એને સાહેબ સાહેબ કરે. પણ, મેં વિનોદભાઈને કહ્યું, “ના. મારા ઘેર નહીં. મારી પ્રતિષ્ઠા જોખમમાં મૂકાય. લોકો એમ કહેશે કે બાબુભાઈને શહેરના એક પ્રતિષ્ઠિત ગેંગસ્ટર સાથે સંબંધ છે.” મને એ યોગ્ય ન લાગ્યું. આખરે બીજા દિવસે સવારે વિનોદભાઈના ત્યાં મળવાનું નક્કી થયું.

હું સમયસર વિનોદભાઈના ત્યાં પહોંચી ગયો. અમે થોડી વાર બેઠા હોઈશું ત્યાં જ એક કાર આવી. એમાંથી ત્રણ જણ ઉતર્યાને સીધા વિનોદભાઈની બેઠકરૂમમાં આવ્યા. એ ત્રણેય જણ હાથ ઊંચો કરી અમારું અભિવાદન કરી વિનોદભાઈની બેઠકરૂમની દિવાલને અઢેલીને ઊભા રહી ગયા. ત્રણેય હટ્ટાકટ્ટા હતા. એ ત્રણેય રિસાલદારના અંગરક્ષકો હતા. બૉસ આવે એ પહેલાં એ લોકો ખાતરી કરવા માગતા હતા કે બધું સલામત છે કે નહીં. ત્યાર પછી પાંચેક મિનિટમાં રિસાલદાર પોતે આવ્યા. સીધા જ ૭૦ એમએમની કોઈ ગેંગસ્ટર ફિલ્મમાંથી કોઈ પાત્ર બહાર આવતું હોય એ રીતે. સફેદ પેન્ટ. સફેદ શર્ટ. આંખે કાળા ચશ્મા. વાળ બરાબર ઓળેલા. વાવાઝોડામાં ય વાંકા ન થાય એવા. મને ખબર નથી કે સિનેમાવાળા આ લોકોની નકલ કરતા હશે કે આ લોકો સિનેમાની નકલ કરતા હશે. વિનોદભાઈએ અને મેં ઊભા થઈને એમને આવકાર આપ્યો. પછી અમે બેસી ગયા. ત્યાર બાદ વિનોદભાઈએ એમને મારો પરિચય આપતાં કહ્યું: “આ બાબુભાઈ. આપણા જ માણસ છે. એમ.એસ.માં લેક્ચરર છે. મારી સાથે સબ-એડીટર છે.” રિસાલદારે ચશ્મામાંથી એમની નજર મારા માથાથી મારા પગના અંગૂઠા સુધી ફેરવી. મને લાગ્યું કે એ માણસ મને માપી રહ્યો છે, અથવા તો એની નજરથી મને વેતરી રહ્યો છે. એ નજરને કારણે ક્ષણભર મને લાગેલું કે હું માણસ નથી, પશુ પણ નથી. એક પદાર્થ છું. કદાચ કોઈક લાકડાનો ટુકડો. મારું જીવંત વ્યક્તિમાંથી એક વસ્તુમાં, એક પદાર્થમાં રૂપાન્તર થઈ ગયું છે.

પછી હું શું બનેલું એ વિશે કંઈક વાત કરું એ પહેલાં રિસાલદારે પેલા ત્રણ જણને કહ્યું: “બોલાવો.” અને એમાંના એક જણે બહાર જઈને તાળી પાડી. થોડી વારમાં જ ત્રણ જણ અમારી સમક્ષ હાજર થઈ ગયા. એમાં એક ગગન પણ હતો. હું એ ત્રણેયને ઓળખી ગયો. રિસાલદારે મને પૂછ્યું, “આ લોકો જ હતાને?” મેં હા પાડી. રિસાલદારે એ લોકોને કહ્યું, “જરા સાવચેતી રાખો. ખબર નથી પડતી કે આ ભાઈ પ્રોફેસર છે?… જાઓ.” એ ત્રણેય નીચું માથું રાખી ચાલ્યા ગયા. મને એમ કે રિસાલદાર એ ત્રણેયને મારી માફી માગવાનું કહશે. પોતે પણ કદાચ ‘સૉરી’ કહેશે. પણ,ના. એમાંનું કંઈ જ ન બન્યું. મેં કહ્યું, “પણ આ લોકો મને મારી નાખત તો?” રિસાલદારે જવાબમાં મારી સામે જોયું અને પૂછ્યું, “એમ.એસ.માં શું કરો છો?” મેં કહ્યું કે હું લેક્ચરર છું. “ક્યા ડીપાર્ટમેન્ટમાં?” મેં કહ્યું, “ભાષાવિજ્ઞાન ડીપાર્ટમેન્ટમાં.” “પ્રોફેસર બનવું છે?” હું મુંઝાઈ ગયો. કેમ કે મને ખબર હતી કે હું પ્રોફેસરની લાયકાત ધરાવતો ન હતો. વળી મારે કોઈ ગેંગસ્ટરની ભલા઼મણથી પ્રોફેસર ન’તું બનવું. “જુઓ, વાઈસ ચાન્સલેર અને બીજા બધા જ આપણા માણસો છે. હું એક ફોન કરીને કહી દઉં કે તમને પ્રોફેસર બનાવી દો તો એ લોકોએ પોઝિશન ન હોય તો ઊભી કરવી પડે. યુનિવર્સિટીમાં ય આપણે કહીએ એમ થાય. તમે વિચાર કરીને કહેજો.” પછી એમણે મને એમનો ટેલિફોન નંબર લખેલું એક કાર્ડ આપ્યું, “કંઈ કામ હોય તો કહેજો. હું બહુ ઓછા માણસોને આ કાર્ડ આપતો હોઉં છું.” પછી એણે વિનોદ ભટ્ટને કહ્યું, “પોલીસ સ્ટેશનમાંથી ફરિયાદ પાછી ખેંચી લેજો. મોડામાં મોડા કાલ સુધીમાં આ કામ થઈ જવું જોઈએ.” વિનોદ ભટ્ટે હા પાડી.

પછી ચાપાણી આવ્યાં. એ દરમિયાન રિસાલદારે સામેથી દિનેશ પાઠકની વાત કાઢી, “મેં કહ્યું છે એમ હું એને ધોળા દિવસે જ, એની ઑફિસમાં જ, પતાવી દેવાનો છું.” એમણે કહ્યું પછી ઊમેર્યું, “એ આવ્યો’તો એના દીકરાના લગનની કંકોતરી આપવા. મારી સામે બેસી એ ચા પીતો’તો પણ એ વખતે એના હાથમાં કપ ધ્રુજતો હતો. મેં એને કહેલું: પાઠક, હું તને અહીં નહીં મારી નાખું. શાન્તિથી ચા પી. તારા દિકરાના લગન પછી હું તને પતાવી દઈશ. મારું વચન છે.”

પછી રિસાલદાર ગયા.

ત્યારબાદ વિનોદભાઈએ મને કહ્યું, “કાર્ડ સાચવજો. ખૂબ અગત્યનું છે. એની વાત સાચી છે. એ બહુ ઓછા માણસોને એનું કાર્ડ આપે છે.”

ત્યાર પછી વિનોદભાઈએ પોલીસ સ્ટેશને ફોન કર્યોને કહ્યું કે અમે ફરિયાદ પાછી ખેંચી લેવા માગીએ છીએ. પોલીસે કહ્યું, “અમારા દારૂના હપ્તા બાકી છે. એ આવી જાય પછી વાત. અત્યારે તો એને પકડીને મેંથીપાક આપવાનો છે.”

આખરે વિનોદભાઈએ ગાંધીનગર ફોન કરવો પડેલો. ત્યાર બાદ જ પોલીસે ફરિયાદ પાછી ખેંચવા દીધેલી.

આ ઘટના બન્યા પછીના થોડા જ વખતમાં ધોળા દિવસે, ‘સંદેશ’ કાર્યાલયમાં જ દિનેશ પાઠકની હત્યા થયેલી. ત્યારે હું ‘સંદેશ’માં કામ કરતો ન હતો.

એક બાજુ કાફ્કા, કામૂ, સાર્ત; બીજી બાજુ ચૉમ્સ્કી, સોસ્યુર, પાણિની; ત્રીજી બાજુ રિસાલદાર, દિનેશ પાઠક, વિનોદ ભટ્ટ; ચોથી બાજુ મારાં પત્ની રેખા, મારો દીકરો હેત્વર્થ; પાંચમી બાજુ મારાં માબાપ, મારા બે ભાઈઓ. બે ભાઈઓમાંનો મોટો મારા વિરોધમાં. કોઈ પણ કારણ વગર. આ જ સમયગાળા દરમિયાન મારા નાનાભાઈએ ધંધામાં બહુ મોટી ખોટ કરેલી. એના કારણે બા પાસે જેટલું હતું એટલું સોનું ગયેલું;; જમીન પણ વેચાઈ ગયેલી. એ સાથે હું એક સદાકાળ ઘૂમ્યા કરતા ચક્રવાતની વચ્ચે આવી ગયો. હજી પણ હું એ ચક્રવાતમાં જ છું. મને ખબર છે કે હું આ ચક્રવાતની બહાર કદી પણ નીકળી શકીશ નહીં. તો પણ હું ક્યારેક મારી આસપાસ ઊડતા તણખલાને તલવાર માની એના વડે આ ચક્રવાતની સામે લડવાનો પ્રયાસ કરતો હોઉં છું.