સહનશીલતા (ડો. પ્રતાપભાઈ પંડ્યા)

(ગુજરાતભરમાં અને અમેરિકાના કેટલાક શહેરોમાં પુસ્તક પરબના પ્રણેતા, સમાજ સેવક અને શિક્ષણવિદ ડો. પ્રતાપભાઈ પંડ્યાનો એક મનનીય લેખ)

સહનશીલતા

આ જગતમાં જાતજાતના લોકો વસે છે. આપણને આપણા વ્યાવસાય કે નોકરી અંગે અનેકના પરિચયમાં આવવાનું બને છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના, ભિન્ન ભિન્ન સવભાવના માનવીઓ સાથે કામ પાડવાના પ્રસંગે, તેમજ આપણા કૌઉંબિક જીવનમાં એકરાગથી રહેવા માટે અન્ય ગુણોની સાથે સહનશીલ બનવાનો ગુણ ખીલવવો ખૂબ જરૂરી છે.

સહનશીલ માનવીની વ્યાખ્યા કરવાની હોય તો તે આ મુજબ કરી શકાય. સુખ–દુખ, માન–અપમાન, લાભ–નુકશાન, અને પ્રસંશા–નિંદાના સમયે જે માનવી એક સરખી સ્થિતિમાં રહે, એટલું જ નહીં પણ આપત્તિના વિકટ સમયમાં પણ આનંદમાં રહે એ માણસ સહનશીલ છે. સુખમાં છકે નહીં, દુખમાં રડે નહીં એ એની સાદી વ્યાખ્યા છે.

આજે સમાજમાં દુઃખ નથી વધ્યાં, પ્રશ્નો નથી વધ્યા પરંતુ સહનશક્તિ ઘટી છે. પરિણામે દુઃખ અને પ્રશ્નો વધુ લાગે છે. આપણો અભિમાની સ્વભાવ, સહનશીલતા કેળવવા દેતો નથી. આપણું ગમતું, રસ-રુચિ, આપણું કૂંડાળું વગેરે છોડવા નથી. કોઈ આપણું અપમાન કરે અથવા આપણા દોષોને દેખાડે તો તે સહન કરવું નથી. વિપરીત વિચારવાળાને સ્વીકારવા નથી, અને ગમ ખાતા શીખવું નથી. આ ચાર વાત સહનશીલતાના અભાવ માટે કારણભૂત છે.

સુખમાં સૌ કોઈ એવું સમજતા હોય કે આપણે આપણી સંપત્તિ અને સંતાનો સાથે આનંદ માણીએ છીએ એમાં સહન કરવાનું શું હોય? મારો અનુભવ એવો છે કે સુખમાં છકી ન જવા માટે સંયમ રાખવો એ પણ સહનશીલતાનો જ એક ભાગ છે. અહંકાર એ માણસ માત્રનો જન્મજાત સ્વભાવ છે. એને કાબુમાં રાખવા, દરેક વખતે વિવેક અને નમ્રતા જાળવી રાખવા અને સ્થિતપ્રજ્ઞ રહેવા સહનશીલતાનો ગુણ ખૂબ જ ઉપયોગી થાય છે. અનેક પ્રકારની સમસ્યાઓમાં ભાંગી ન પડીએ, હિંમત ન હારી જઈયે એ માટે સહનશીલતા કેળવવી એ સૌથી સારો ઉપાય છે. મનને મજબૂત રાખવામાં સહનશીલતા જ કામ આવે છે. અડગ મન જ સહનશક્તિનું બીજું સ્વરૂપ છે, જે માનવીના આચરણમાં થતા અનિચ્છનીય ફેરફારને રોકે છે.

સહનશીલતા કેળવવી હશે તો કંઇક ભૂલવાની, કંઇક છોડવાની, કંઇક ખમવાની, કંઇક હશે જવા દો ની ભાવના તો કેળવવી પડશે. ‘Let go’ કરવું એટલે કે જતું કરતાં શીખવું પડશે.  કોઇનાથી કંઇક ભૂલ થઇ, કોઇકે આપણને બે શબ્દો કહ્યા, કોઇકે આપણને આપેલું વચન પાળ્યું નહી, ત્યારે હશે, ભૂલ થઇ જાય, એમાં શું ?” બે શબ્દો “એમાં શું?” માં ગજબનો જાદુ છે.

સહનશીલતા એ ઉદારતા અને ક્ષમાની સગી બહેન છે. માણસને માણસની જેમ જીવવા માટે ક્ષમા અને ઉદારતાની સાથે સહન કરી લેવાની વૃત્તિ હોવી પણ જરૂરી છે. પરિવાર, સગા અને મિત્રો અલગ અલગ વિચાર અને પ્રકૃતિવાળા હોય છે. દરેકના સારા–નરસાના માપદંડ જૂદા જૂદા હોય છે. સૌને પોતાના કરીને પ્રસન્નતા મેળવવી હોય તો કોઈ સરખામણી કર્યા વિના, બધાનો જેવા છે એવા સ્વરૂપમાં સ્વીકાર કરી લેવા જરૂરી છે. સાચા માણસને પ્રોત્સાહન આપી, આપણ અહંમને કાબુમાં રાખી જો બધા સાથે વાતો અને વ્યહવારમાં હળવા થઈને રહીએ તો આપણું જીવન સાર્થક કરવામાં વધારે સફળ થઈ શકીયે.

મને ખબર છે કે કહેવું સહેલું છે પણ આચરણમાં મૂકવું ખૂબ અઘરૂં છે. પણ ધીરે ધીરે સહનશીલતાની વૃત્તિ ખીલવતા રહીએ તો સારૂં પરિણામ આવે છે.

વાતવાતમાં ક્રોધ કરવો, બીજાને ઉતારી પાડવા, પોતાનો કક્કો ખરો સાબિત કરવાની મિથ્યા પ્રવૃત્તિથી દૂર રહી, ટીકાખોર સ્વભાવને નાથીને સહનશીલતા કેળવી જીવન જીવવાની શરૂઆત કરી દઈએ, તો લાંબા ગાળે પ્રસન્નતાભર્યું જીવન જીવવાની તક અવશ્ય મળે છે. માણસ તરીકે જન્મ લીધા પછી જો આપણે માણસ તરીકે મરવું હોય તો સહનશીલતા એક ઉત્તમ ઔષધ છે. સહનશીલતા એ જીવનઘડતરનો અમૂલ્ય ગુણ છે.