નિબંધ (પી. કે. દાવડા)

નિબંધ

નિબંધ એ ગદ્યસાહિત્યમાં સૌથી વધારે ખેડાયલો પ્રકાર છે. સમાચાર, પ્રવાસવર્ણન, વાર્તા, નવલકથા, આત્મકથા વગેરે સાહિત્યના પ્રકારોના સીમાડા સંકુચિત છે, જ્યારે નિબંધના સીમાડા અતિ વિશાળ છે. આનો અર્થ એવો નથી કે આપણે ફાવે તે લખીયે તેને નિબંધ કહેવાય. નિબંધ એટલે સુંદર વિચારો, સુંદર અનુભવો, સુંદર વર્ણન અને સુંદર ઉપસંહાર. નિબંધ એટલે તમારા મંતવ્યો, તમારી લાગણીઓ અને એમાંથી તારવેલા કલ્યાણકારી ઉપસંહાર.

સુંદર નિબંધ લખવાની ક્ષમતા એટલે વિચારોની કુશળતા સાથે લેખનકળાનો સુભગ સમન્વય. નિબંધમાં પૂર્વગ્રહ માટે કોઈ અવકાશ નથી. નિબંધ બંધીયાર તળાવ જેવું ન હોતાં, ખળખળ વહેતી નદી જેવું પ્રવાહી સાહિત્ય છે. સ્પષ્ટ અભિવ્યક્તિ એ નિબંધનું આવશ્યક અંગ છે. તર્કસંગત દલીલોને અવકાશ છે, પણ અસંગત શબ્દોને મારી-મચડીને ન બેસાડી શકાય.

લેખન ક્ષેત્રમાં શરૂઆત કરનારાઓ માટે નિબંધમાં એક જ વિષય હોય એ ઈચ્છવા યોગ્ય છે, કારણ કે એમાં સંગઠીત વિચારોથી એક નિશ્ચિત હેતુ તરફ આગળ વધી, અંતે માર્ગમાં અટવાયા વગર ધારેલા અંત સુધી પહોંચી શકાય છે. જો તમારી વાત સારી રીતે કહી શક્યા હો તો અંતમાં થોડો ઉપસંહાર પણ યોગ્ય ગણાય.

બહુ અઘરા શબ્દો, લાંબાલચક વાક્યો અને મોગમ અને ગર્ભિત ઇશારા, નિબંધને લોગભોગ્ય બનાવવામાં બાધારૂપ થાય છે. તમે તમારી વાતને ટુંકમાં પુરી સમજાવી શકતો હો, તો જાણીજોઈને લેખનો લાંબો કરવાની જરૂર નથી. ઘણીવાર ટુંકમાં કહેવાયલી વાતો પણ અસરકારક નીવડે છે. નિબંધના મૂળ વિષયથી ખૂબ દૂર નીકળી જવાથી નિબંધ નબળો પડવાનો સંભવ છે. જો બીજી વાત, મૂળવાતને બળ આપતી હોય તો નિબંધમાં એને સામીલ કરી શકાય.

નિબંધનું શીર્ષક, નિબંધના વિષયને અનુરૂપ હોવું જરૂરી છે. સારૂં શીર્ષક ઘણીવાર અર્ધીવાત સમજાવી દે છે. નિબંધની શરૂઆત રસપ્રદ હોવી જરૂરી છે, એના માટે મુળ મુદ્દા ઉપર આવતાં પહેલાં થોડી પ્રાસ્તવિક વાત કરવી પડે, તો એ કરવામાં વાંધો નથી.

નિબંધમાં એકની એક વાત ફરી ફરી કહેવાથી નિબંધને બળ મળતું નથી. જો વાત ખૂબ જ અગત્યની હોય તો એનો ઉપસંહારમાં ફરી ઉલ્લેખ કરો, પણ ટુંકમાં.

નિબંધમાં અન્ય લેખકોના અવતરણો, કાવ્યપંક્તિ વગેરે ટાંકો તો એ કોનું સર્જન છે એ જણાવો. અવતરણો અને કાવ્યપંક્તિઓનો અતિરેક ન કરવો. તમારા વિષયને અનુરૂપ ન હોય, એવા અવતરણો તો ટાંકવા જ ન જોઈએ.

સારી લેખનકળા માટે સારૂં વ્યાકરણ, શુધ્ધ જોડણી, યથાર્થ વિશેષણો જરૂરી છે. વિરામ ચિન્હોનો કાળજીપૂર્વકનો ઉપયોગ પણ લેખનકળાના અંગો છે.

સારા નિબંધલેખક થવા માટે ખૂબ વાંચનની જરૂર છે. અવલોકનની શક્તિ એ નિબંધલેખકનું શક્તિશાળી શસ્ત્ર છે. એક જ લેખકના બે-ત્રણ નિબંધ વાંચો તો તમને એ લેખકની જીવનશૈલી, ચારિત્ર્ય વગેરેનો અણસાર મળી રહેશે.

અંતમા નિબંધ માટે વિષયની કોઇ પાબંધી નથી. માત્ર પૃથ્વી જ નહીં, બ્રહ્માંડમાંના કોઈપણ વિષય ઉપર તમે નિબંધ લખી શકો છો.

-પી. કે. દાવડા