કાવ્યધારા-૫

  હજીયે, હજીયે ચચરે છે – પન્નાબેન નાયક

પંચમહાભૂતોનું બનેલું

બાનું શરીર

ક્યારનુંય

ભસ્મીભૂત થઈ

નામશેષ થઈ ગયું

અને છતાંય

ચિતામાં દાહ દીધેલી કાયાની

ઓલવાતી આગનો

આછો ધુમાડો

જોજનો દૂરથી આવીને

હજીયે ચચરે છે મારી આંખોમાં

ને

એને ઓલવવા

ઊભરાયાં કરે છે.

ઊનાં ઊનાં પાણી….

આસ્વાદ– જયશ્રી વિનુ મરચંટ

આ કવિતામાં પોતાના માતાના અવસાનની વાત કવયિત્રી કરે છે, પણ, “સ્વ”થી શરૂ થતી આ વાત એક સ્વાભાવિકતાથી સર્વની થઈ જાય છે. વાંચનાર આ કવિતાની પ્રથમ પંક્તિથી જ કવિતાની સાથે કોઈ પણ આયાસ વિના જોડાઈને કવિતાને પોતીકી કરી લે છે. પન્નાબેનની કવિતા અહીંથી એમની ન રહેતાં ભાવકની હસ્તી સાથે તાદત્મ્ય સાધી લે છે,

માતાનું પંચમહાભૂતોનું બનેલું પાર્થિવ શરીર અંતે પંચમહાભૂતમાં જ મળી જાય છે અને હવે માનું નામ શેષ રહી ગયું છે. માનું શરીર તો સ્મશાનમાં લઈ જવાયું છે. ત્યાં દાહ અપાયેલી ચિતાની રાખ હજી ઠરી નથી અને ઓલવાતી આગનો ધુમાડો અનેક માઈલો દૂર આવીને આંખમાં ચચરે છે. પહેલાં જો સંતાનની આંખમાં આંસુનું એક ટીપું પણ આવે તો માનો એક હાથ મસ્તક પર ફરતાં જ એ અશ્રુ મોતી બની જતું હતું. આજે માની વિદાય પછી, એની ચિતાની આગની ધુમ્રસેરથી બળબળતી આંખોને ઠારવા આંખોમાંથી આંસુઓ વહે છે! બસ, આટલું કહીને કવિ પોતાની વાત, દેખીતી રીતે પૂરી કરે છે પણ, કવિ આ અંતિમ પંક્તિઓમાં ભાવકની આંગળી પકડીને, એને અંતરની “સ્વ”-સફરના ફલક પર સિફતથી મૂકી દે છે. અને, અહીંથી જ આ કવિતા વાચકના લોહીમાં વહેવા માંડે છે. આ કવિતા વાંચતા માની મમતાની મધમીઠી આંગળીએ વળગીને શૈશવથી માંડીને માના જીવનના અંતિમ ક્ષણ સુધીની સફર પર વાંચનાર અનાયસે જ નીકળી પડે છે. પણ, એના અંતરમનને ખબર છે કે, મા ફરીથી આ ધરતી પર હરતી-ફરતી દેખાશે નહીં. વાંચકનું હ્રદય પણ છાનાં આંસુ સારે છે, જે એની આંખમાં આવીને ઝરણાં જેમ વહી રહ્યાં છે. કેટકેટલું યાદ આવે છે! ઝરણું એક નૈસર્ગિક નિર્દોષતાનું પ્રતીક છે પણ કવયિત્રી તો કહે છે કે આંખમાં આવનારા આંસુઓ તો માતાની ચિતાના ધુમાડાથી બળતી આગને કારણે ચચરતી આંખોને ઠારવા માટે વહ્યા છે. બચપણનું એ લડવું ઝઘડવું, પડવું, આખડવું અને મોટાં થતાં આવતી અનેક મુસીબતો અને અકળામણોનું માનો એક હાથ માથા પર ફરતાં શાંત થઈ જવું!  કોઈ પણ ક્રિયા કે પ્રક્રિયા વિના કારણ નથી થતી. ભાવકના મનની અંદર ચાલતી આ પ્રક્રિયાનાં પડઘા, હવે માના જવા પછી પડી ગયેલી શૂન્યાવકાશની ખીણમાં સદૈવ બોલતાં રહેશે. એક દિવસ કદાચ એવુંયે બનશે કે આ અશ્રુ ઝરણાંમાંથી નદી બની જશે પણ, એને લૂછવાવાળી વ્હાલસોયી માની નજર, આજ બાદ કદી જ મળશે નહીં. સમય જતાં ચિતાની આગ તો બુઝાઈ જશે અને એનો ધુમાડો શરીરના રોમરોમમાં ચૂપચાપ કાયમનું ઘર બનાવી લેશે!

“હો મરણ કે મુશ્કિલ બે નામ જ યાદ રહ્યા સદા!

એ એક નામ હતું ઈશ્વરનું બીજું તો માનું હતું!”

પન્નાબેનની કવિતાઓનું “હુસ્ન”- સૌંદર્ય જ એ છે કે જે કવિતાનાં સાદા અને સરળ દેખાતાં શબ્દો, ગહન અર્થો બની જઈને વાંચનારની અંદર ઉઘાડ પામે છે. વાચકને અવગત થઈ ચૂક્યું છે કે દિવંગત માતાનો આ વિયોગ શોણિત સંગે વહેતો રહેશે, એના પોતાના છેલ્લા શ્વાસ સુધી. પન્નાબેનની આમ તો દેખાવે સાદી અને સરળ કવિતાને વાંચનાર, પોતાના મનગમતાં જુદા જુદા આભૂષણો પહેરાવીને, પોતાને ગમતાં સ્વરૂપે માણી શકે છે, વારંવાર. આ જ એમના કવિકર્મની સૌથી મોટી સિદ્ધિ છે, જેનો જોટો આજની તારીખમાં મળતો નથી.

******************************

સમય નામનો શિક્ષક

 

 અહીં ઊગવાનું સમય શીખવે છે,
 અને ડૂબવાનું સમય શીખવે છે.

કદી રક્તમાં છેક પહોંચી જઈને,
કદી છૂપવાનું સમય શીખવે છે.

સંબંધો તમે માંડ જોડી શકો ત્યાં,
ફરી તૂટવાનું સમય શીખવે છે.

બધાં પથ્થર સામસામે ઉગામે,
છતાં પૂજવાનું સમય શીખવે છે.

સફરમાં ન સામાન લેશો અહીં તો,
બધું મૂકવાનું સમય શીખવે છે.

છે જન્મોજનમ બંધનો એ તજીને,
સતત છૂટવાનું સમય શીખવે છે.

કદીયે દિશાઓ અને પંથ વિશે,
નહીં પૂછવાનું સમય શીખવે છે.

યુગો–ને સદી ને ક્ષણોની યે સામે,
કદી ઝૂકવાનું સમય શીખવે છે.

–      મનસુખ નારિયા

l

આસ્વાદ – હિતેન આનંદપરા

       જે વાત પાઠયપુસ્તકો, શિક્ષકો, વડીલો, મિત્રો સમજાવી નથી શકતા એ સમજાવવાનું કામ સમયને ભાગે આવે છે. સમય એવો શિક્ષક છે જે કાન આમળે ત્યારે જ આપણને કેટલીક વાતો સમજાય.

       જિંદગી ઊગવાથી આથમવા સુધી આ શિક્ષક આપણી તહેનાતમાં રહે છે. તે દેખાતો નથી, પણ વર્તાયા કરે. ઘડિયાળમાં જોઈને જે નક્કી થાય તે કલાક, મિનિટ કે સેકંડ છે. સમયની વિભાવના ઘણા વિશાળ ફલક પર હોય છે. એ મહાપ્રલંબ સ્વરૂપ ધારણે કરે ત્યારે કાળ બને છે.

      કવિ કહે છે એ પ્રમાણે ઊગવા, ડૂબવા, છૂપવા, તૂટવા, પૂજવા, મૂકવા, છૂટવા, પૂછવા, ઝૂકવા વગેરે અનેક ક્રિયાઓમાં સમય મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. ઊગવાનું આપણા હાથમાં નથી હોતું પણ વિકસવાનું જરૂર આપણા હાથમાં હોય છે. ડૂબવું હોય તો કોઈની આંખોમાં ડૂબાય. છૂપવું હોય તો અંતરના ઊંડાણોમાં ગરક થઈ જવાય. તૂટવું હોય તો સંબંધોના સમીકરણમાં થાપ ખાવી પડે. પૂજવું હોય તો શ્રદ્ધા જોઈએ. મૂકવું હોય એ પહેલા ઉપાડવું પડે. છૂટવું હોય એ પહેલા બંધાવું પડે. પૂછવું હોય એ પહેલા સજ્જતા કેળવવી પડે. ઝૂકવું હોય એ પહેલા અહમને ઍનેસ્થેસ્યા આપવો પડે.

      સિત્તેર-એંસી વર્ષની જિંદગી લઈને આપણે આ પૃથ્વી પર આવીએ એમાંય એમાંય ફાંકો-ફિશિયારી-હુશિયારી મારીએ છીએ. પૃથ્વી તો અનાદિ કાળથી ફરી રહી છે. આ વિશાળ સમુદ્રો ને પર્વતો યુગોથી સૃષ્ટિને રળિયામણી બનાવી રહ્યા છે. આકાશગંગાનું અસ્તિત્વ જોઈએ તો આપણી જાત પરમ તુચ્છ લાગે. છતાં આપણું અભિમાન આ બધા કરતા ચાર ચાસણી ચડી જાય એવું ભારે હોય છે. અહંકારના આકાશમાં વિહરતા ભલભલા મહાનુભવોને માનનીય ધરતી પર લાવવાનું કામ સમય કરે છે.

      જાતની સામે ઉગામેલા પથ્થરને પૂજનીય બનાવે એ માણસ સમયની નજરમાં મહાન બની જાય. સૂંડલેમોઢે બધું ભેગા કરતા માણસને અંતે ખાલી હાથ પાછા જવાનું છે એ સત્ય સમય શીખવે છે. જન્મમરણનો ચકરાવો તો સતત ચાલ્યા જ કરવાનો. પૂર્વ જન્મમાં આપણે શું હતા એની આપણને ખબર નથી. મૃત્યુ સમયની મોટી દેણગી છે. જર્જરિત ઉત્તરાવસ્થાના જીર્ણોદ્ધારનો પ્રથમ તબક્કો મૃત્યુ છે.

      સૃષ્ટિ સામે આપણે લડવાનું નથી, એમાં આપણે ભળવાનું છે. એનું અફાટ સૌંદર્ય આંખોથી પીવાનું છે. એની અખિલાઈને ઓળખવાની છે. એની અસીમતાને આત્મસાત કરવાની છે. સમય શિક્ષક છે. આપણે વિદ્યાર્થી છીએ. શું શીખવાનું છે એની એક ઝલક કવિ હિમાંશુ ‘પ્રેમ’ આપે છે…

        સમસ્યાનું નિવારણ ભીતરેથી શક્ય છે મળવું

        તમારી વર્તણૂકનો ક્યાં તૂટે છે લય? સમય કહેશે

l