જીપ્સીની ડાયરી-૪૬ (કેપ્ટન નરેંદ્ર ફણસે)

1980 પરમકૃપાની ચરમસીમા…

કાશ્મીરના સંવેદનશીલ એવા પૂંચ-રજૌરી અને તંગધારના `high altitude’ વિસ્તારમાં લગભગ ત્રણ વર્ષ સેવા બજાવી અને બદલીનો હુકમ આવ્યો. સશસ્ત્ર સેનાઓમાં સામાન્ય શિરસ્તો છે કે અતિ પરીશ્રમભર્યા અને દુર્ગમ વિસ્તારમાં ત્રણ વર્ષ સેવા બજાવ્યા બાદ અફસરોને પરિવાર સાથે રહી શકાય તેવા શાંત વિસ્તારમાં બદલી અપાતી હોય છે. ગુજરાતમાં મારું બે વાર પોસ્ટંગિ થયું હતું તેથી ત્રીજી વાર ત્યાં બદલી થાય તે અશક્ય હતું. મેં અમારા ડાયરેક્ટર જનરલને વિનંતી કરી કે મને જમ્મુ શહેરમાં પોસ્ટંગિ મળે. જનરલે મને જણાવ્યું કે જમ્મુનાં પોસ્ટંગિ થઈ ચૂક્યાં હતાં. હું ગુજરાતનો હતો તેની તેમને જાણ હતી તેથી તેમણે જ મને સૂચવ્યું કે જો મને ભૂજ જવામાં કોઈ વાંધો ન હોય તો તેઓ તેની વ્યવસ્થા આસાનીથી કરી શકશે. મારા માટે આનાથી વધુ સારો મોકો કયો હોઈ શકે?

એક મહિના બાદ મારી ટ્રાન્સ્ફરનો ઓર્ડર આવ્યો. મારા હોદ્દાનો ચાર્જ સોંપવા બટાલિયન હેડકવાર્ટર્સ જવાની સૂચના મળી તેથી વિમલા પોસ્ટમાંથી ઊતરીને ચોકીબલના બેઝ કૅમ્પમાં આવીને રાત રોકાયો. ચોકીબલમાંના જવાનોએ મને બડા ખાના (આ એક ભોજનસમારંભ હોય છે જેમાં અફસરો અને જવાનો અગત્યના સમારંભની ઉજવણી કરવા માટે સાથે ભોજન કરતા હોય છે) માટે નિમંત્રણ આપ્યું. રાત્રે ભોજન સમારંભ અને ભાંગડાનો અમે બધાએ ખૂબ આનંદ માણ્યો. બીજે દિવસે સવારે દસેક વાગ્યે જીપ તૈયાર રાખવા મેં અમારા ડ્રાઇવર દાસરામને હુકમ કર્યાે. મારી સાથે કર્ણા જવા મારો સાથી સિપાહી તોતારામ અને લાન્સનાયક બલજિતસિંહ તૈયાર હતા. દાસરામ બારામુલ્લાની નજીક આવેલા ગામનો કાશ્મીરી પંડિત હતો. અમારા કમાન્ડન્ટની રજાથી તે ચોકીબલમાં તેની પત્ની અને દોઢ વર્ષના પુત્ર સાથે રહેતો હતો. નીકળતાં પહેલાં દાસરામ મારી પાસે આવ્યો.

`સાબજી, આપને વાંધો ન હોય તો મારી પત્ની અને મારા દીકરાને આપણી સાથે જવાની રજા આપશો? અમારાં સગાંવહાલાં કર્ણામાં રહે છે. આપની રજા હોય તો તેમને અમે મળી શકીશું.’

મેં રજા આપી. દસેક મિનિટમાં દાસરામ અને બલજીતસિંહ જીપમાં બેસી મારા ક્વાર્ટરની બહાર કમ્પાઉન્ડમાં આવ્યા. કોઈ પણ પ્રવાસે કે ડ્યૂટી પર જવાનું થાય તો હું મારી બ્રીફકેસમાં મારા ઇષ્ટદેવની છબી રાખ્યા વગર કદી ન જતો. આમ તો હું બહુ ધાર્મિક માણસ નથી, પણ તોતારામ જબરો ભગત માણસ હતો. રોજ સવારે અને સાંજે બાબાની છબી સામે ઘીનો દીવો અને અગરબત્તી તૈયાર રાખે. નાહીને હું દીવો પ્રગટાવી પ્રાર્થના કરું. તોતારામ શ્રદ્ધાપૂર્વક પગે લાગે. ડ્રાઇવરની નજીક હું બેઠો અને તોતારામે મને મારી બ્રીફકેસ આપી. દાસરામે જીપ ચાલુ કરી. મેં બ્રીફકેસ ખોલી, ઇષ્ટદેવને નમસ્કાર કર્યા. અમે બધાંએ મળી `સચ્ચા પાતશાહ, એક ઓમકાર, સતનામ શ્રી વાહે ગુરુ, વાહે ગુરુજીકા ખાલસા, વાહે ગુરુજી કી ફતેહ’નો ઉચ્ચાર કર્યાે અને સાધના પાસ તરફ પ્રયાણ કર્યું.

ચોકીબલથી સાધના-નસ્તાચુન પાસ જવાનો રસ્તો અત્યંત ખતરનાક છે. ચોકીબલ 7,000 ફીટની ઊંચાઈએ અને ત્યાંથી નસ્તાચુન પાસ 11,000 ફીટ પર. રસ્તામાં થોડા થોડા અંતર પર `હૅર-પિન બેન્ડ’ આવે. ગાડી ચલાવવામાં થોડી સરતચૂક થઈ તો સમજવું કે હજાર-બે હજાર ફીટની ખાઈમાં ગાડી ફંગોળાઈ જવાની. આવી કેટલીયે જગ્યાએથી ખીણમાં પડેલી થ્રી-ટન ટ્રક, જીપ વગેરેની એક્સલ, બારણાં તથા બોડીનાં ટુકડા અને પૈડાં જોવા મળે.

અમારા બેઝ કૅમ્પની બહાર નીકળીએ કે તરત પહાડી રસ્તો શરૂ થાય. અમારી જમણી બાજુએ પહાડ અને ડાબી બાજુએ ખીણ. અમે એકાદ કિલોમીટર ગયા હઈશું ત્યાં અચાનક દાસરામે જીપને એકદમ જમણી તરફ પહાડ પર ચઢાવવાનો પ્રયત્ન કર્યાે. મેં તેને મોટેથી કહ્યું, `યે ક્યા કર રહા હૈ દાસરામ? તુમ્હારા દિમાગ તો ઠીક હૈ ના?’

મેં દાસરામ તરફ જોયું તો તે ફાટી આંખે રસ્તાની સામે જોઈ રહ્યો હતો. તરડાયેલા અવાજે તેણે રાડ પાડી, `સાબ જી…બ્રેક ફેલ હો ગયા…’

પહેલી વાર જ્યારે દાસરામને ખબર પડી કે જીપની બ્રેક ફેઇલ થઈ છે, તેણે ગાડીને જમણી તરફ આવેલ પહાડના ખડક પર ચઢાવીને રોકવાનો પ્રયત્ન કર્યાે હતો. તેને તેમાં નિષ્ફળતા મળી. જીપ ખડક પર અથડાઈને સડક પર પાછી આવી. દાસરામે ક્લચ અને બ્રેક બન્ને જોરથી દબાવી રાખ્યાં હતાં. બ્રેક ફેલ થયાં હતાં, પરંતુ ક્લચ દબાવવાથી ગાડીનું ટ્રાન્સમિશન ફ્રી થયું અને જીપની ગતિ વધુ તેજ થઈ ગઈ. દાસરામની બૂમ સાંભળી એકાએક હું એક સાક્ષીભાવમાં આવી ગયો. દૂરથી હું મને પોતાને જોઈ રહ્યો હતો. મેં મને બોલતા જોયો – સાંભળ્યો. મારા કાનમાં કોઈ અન્ય શક્તિનો અવાજ સંભળાયો.

`દાસરામ, ડરના નહીં. હોંસલા રખો. સ્ટીયરિંગ મજબૂત પકડે રખો.’

મારો જમણો હાથ ગિયરની સ્ટિક પર ગયો. હળવેથી આ હાથે સ્ટિકને ચોથા ગીયરમાંથી સીધા ફર્સ્ટમાં નાખી. જીપને આંચકો લાગ્યો અને આંચકા – ડચકાં ખાતી ગાડીનું એજિંન થોડા અંતર પર જઈ બંધ પડી ગયું. ચારે તરફ અવર્ણનીય શાંતિ હતી. મેં સાક્ષી-ભાવે દાસરામ તરફ જોયું તો તે એક મૂઢ, અવાક પૂતળાની જેમ સ્ટીયરિંગ વ્હીલને મજબૂત પકડીને બેઠો હતો. તેનાં કાંડાં અને મોં ફીક્કાં, સફેદ થઈ ગયાં હતાં. બધાં સ્તબ્ધ થઈ પૂતળાની જેમ સ્થિર બેઠા હતાં. પૃથ્વી થંભી ગઈ હતી. આકાશ હંમેશની જેમ સ્થિર હતું. પંખીઓનો કલરવ સંભળાતો નહોતો. ધીમે ધીમે મારો સાક્ષી ભાવ અને હું એક થઈ ગયા. `હું’ હોશમાં આવ્યો ત્યારે પ્રથમ તો મને આ અલૌકિક શાંતિનો અહેસાસ થયો, પણ બીજી ક્ષણે જીપની પાછળની સીટમાંથી આવતો મંદ રુદનનો અવાજ સાંભળ્યો. કહેવાની જરૂર નથી: આ મિસિસ દાસરામ હતાં. ભયભીત થતાં તેમણે પોતાના દોઢ વર્ષના પુત્રને વક્ષ:સ્થળ સાથે એટલા જોરથી દબાવી રાખ્યું હતું કે બાળકના મોંમાંથી પણ ગૂંગળાતા સ્વરમાં હીબકાં આવી રહ્યાં હતાં. હું જીપની બહાર નીકળ્યો. સામે નજર કરી તો હેબતાઈ ગયો. મારા મુખમાંથી શબ્દો નીકળ્યા: ઓહ માય ગોડ!!!

જીપથી દોઢેક મીટરના અંતર ઉપર 1,000 ફીટ ઊંડી ખીણ હતી. ખીણમાં તેજ ગતિથી વહેતી નદી હતી અને તેના કિનારા પર કાશ્મીરની નદીઓ અને નાળામાં હોય છે તેવા લીસા, મોટા ગોળ ખડક અને પથ્થરના ખડકલા હતા. પહેલગામની મુલાકાતે ગયેલા સહેલાણીઓએ નદીના પટમાં પડેલા આવા પથ્થર જોયા હશે. ખીણમાં આ અગાઉ પડેલી ગાડીઓની એક્સલ તથા ભંગાર આટલી ઊંચાઈએથી પણ સ્પષ્ટ દેખાતાં હતાં. જમણી બાજુએ જ્યાં રસ્તો વળતો હતો, ત્યાં ઉલટાવેલા અંગ્રેજી U જેવો હૅર-પિન બૅન્ડ હતો. જીપ જ્યાં થંભી હતી ત્યાંથી આ વળાંક ત્રણ-ચાર મીટર પર હતો. આ જોઈ મારું શરીર કંપી ઊઠ્યું. આ એવી ખીણ હતી જેમાં અમારી જીપ ખાબકી હોત તો અમારામાંથી કોઈ પણ બચી શકે તેવું નહોતું.

હું કશું કહું તે પહેલાં તોતારામ બોલી ઊઠ્યો, `સાબજી, આજ તો બાબેને બચા લિયા. નહીં તો હમ સારે…’ કહેતાં તેનો અવાજ રૂંધાઈ ગયો. બલજિતસિંહ આંખ બંધ કરીને `એક ઓમકાર, સતનામ શ્રી વાહે ગુરુ, વાહે ગુરુ,’ બોલી નામ સ્મરણ કરી રહ્યો હતો. દાસરામ રડી રહ્યો હતો. તેને સાંત્વન અને હિંમત આપી અને બ્રેક કેવી રીતે ફેલ થઈ હતી તે જાણવા જીપની નીચે બ્રેકલાઇન જોઈ અને દાસરામ બોલી પડ્યો, `યા રબ! (હે ભગવાન!) ગાડીકી તો બ્રેકલાઇન હી ટૂટ ગઈ હૈ!’ બ્રેક લાઇન બરાબર વચ્ચોવચ કપાઈ હતી. જ્યાં કપાઈ હતી ત્યાં બે છેડા લટકતા હતા અને તેમાં બ્રેક ફલ્યૂઇડનું એક ટીપું પણ નહોતું. હાઇડ્રોલિક બ્રેકનો આ સૌથી મહત્ત્વનો ભાગ છે.

આજે પણ આ પ્રસંગ યાદ આવે છે ત્યારે શરીરના રોમે રોમ ખડા થઈ જાય છે. હજાર ફીટ ઊંડા અને બસો ગજ પહોળા મૃત્યુના મુખમાંથી અમને બચાવનાર કોણ હતું? કોણે અકથ્ય શાંતિથી આ બધી કાર્યવાહી કરાવી કે જીપમાં બેઠેલા સાડા પાંચ રાખનાં રમકડાં જીવી ગયાં?

અહીં મારે કબુલ કરવું જોઈએ કે આ પ્રસંગ થયો તેના પંદર-સત્તર વર્ષ અગાઉ મિલિટરીમાં મિકૅનાઇઝ્ડ ટ્રાન્સ્પોર્ટની ટ્રેનિંગ દરમિયાન અમારા ઇન્સ્ટ્રક્ટરે તેમના લેક્ચરમાં મોટર અકસ્માતનાં કારણોનાં વર્ણનમાં બ્રેક ફેલ થવા વિશે વાત કરી હતી. `મોટર એક્સિડેન્ટમાં ડ્રાઇવર ગાડી પરનું નિયંત્રણ ખોઈ દે અથવા human error અકસ્માતનું સૌથી મોટું કારણ હોય છે. ત્યાર પછીના ક્રમમાં આવતું બીજું કારણ છે બ્રેકમાં ક્ષતિ ઊભી થવી. જો મોટરની ગતિ ધીમી હોય તો મોટરના ગિયરને સૌથી નીચા – એટલે સીધા ફર્સ્ટ ગિયરમાં લઈ જવાથી કારની ગતિ ઓછી થઈ તેનું એજિંન કદાચ બંધ પડી શકે છે. આવી હાલતમાં બચાવનાર ફક્ત પરમાત્મા હોય છે. બચાવનારનું નિમિત્ત ડ્રાઇવર બને છે, કારણ કે ગાડીનું નિયંત્રણ તેના હાથમાં હોય છે. ગાડીનો ચાલક પ્રસંગાવધાન અને માનસિક ધૈર્ય ન જાળવે તો ઘાતક અકસ્માતમાંથી બચવાની શક્યતા નહીંવત્ હોય છે.’ વર્ષાે પહેલાં સાંભળેલી વાત કદાચ મારા સુષુપ્ત મનમાં અંકાઈ ગઈ હતી અને અણીને વખતે તે પ્રત્યક્ષ થઈ. અમારી સાથે બનેલા પ્રસંગમાં જીપનાં નિયંત્રણો – સ્ટીયરિંગ અને ક્લચ – દાસરામ પાસે હતાં. નરેન્દ્રના હાથે કેવળ ગિયર ફેરવ્યા હતા. તે એ પણ જાણવા અસમર્થ હતો કે દાસરામનો પગ ક્લચ પર હતો કે નહીં. ચોથામાંથી ફર્સ્ટમાં ગિયર કેવી રીતે પડી ગયો તે પણ જાણવું શક્ય નહોતું. દાસરામ પોતે એવો ભયગ્રસ્ત થઈ ગયો હતો કે તેને કશાનું ભાન નહોતું. હું તો એટલું જ કહી શકીશ કે તોતારામના શબ્દો `બાબેને બચા લિયા’ હજી મારા કાનમાં રણકે છે!

આ પ્રસંગને દાયકાઓ વીતી ગયા છે. મારા માટે તો તે ગઈ કાલે જ બન્યો હોય તેવો અવિસ્મરણીય છે, અને તેના વિચારમાત્રથી શરીર કાંપી ઊઠે છે.

જે દિવસે મારે બટાલિયનમાંથી વિદાય લેવાની હતી, તે પણ મારા માટે ચિરસ્મરણીય દિવસ હતો. જવાનો સવારે જ મારો સામાન મારા ક્વાર્ટરમાંથી લઈ ગયા હતા અને ટ્રકમાં ચઢાવી દીધો હતો. મારા સી. ઓ.ની રજા લેવા તેમની ઓફિસમાં ગયો ત્યારે દરવાજા પાસે ફૂલોથી શણગારેલી જીપ ખડી હતી. જીપના બમ્પર પર બે લાંબાં દોરડાં બાંધ્યાં હતાં. કાચી સડકની બન્ને બાજુએ જવાનોની લાંબી કતાર હતી. સી. ઓ.ને સૅલ્યૂટ કરીને બહાર નીકળ્યો. જીપની નજીક મારા સાથી અફસરો હતા, તેમણે મને હૃદયપૂર્વક ભેટીને વિદાય આપી અને જીપ સુધી લઈ ગયા. જીપમાં જેવો બેઠો જવાનોની કતારે દોરડાં પકડ્યા અને જયજયકાર સાથે જીપને અર્ધાે માઈલ સુધી ખેંચતા ગયા. જ્યાં સાધના પાસ પર જવાનું ચઢાણ શરૂ થતું હતું ત્યાં સહુ રોકાયા, જીપને બાંધેલા દોરડાં ઉતાર્યા અને હાથ હલાવી મને આવજો કહેતા રહ્યા. આવું અભૂતપૂર્વ વિદાયમાન અમારી બટાલિયનમાં આ અગાઉ એક જ વાર થયું હતું: જ્યારે 1971ના સમયના મારા સી.ઓ. ગુરઇકબાલસિંહની બદલી થઈ હતી અને અમે તેમને આ રીતે વિદાયમાન આપ્યું હતું.

ગયા વર્ષે ઇન્ટરનેટ પર મારા તે વખતના સાથી અફસર સુધીર ગૌરિયાર સાથે મુલાકાત થઈ. તેમની સાથે ટેલિફોન વાત કરી ત્યારે તેમણે કહ્યું, તંગધારમાં આપને જે Send Off અપાયો હતો તેવો મેં મારી BSFની સમગ્ર કારકિર્દીમાં ક્યાંય જોયો નથી. આપ બટાલિયનમાંથી ગયા પછી કેટલાય અફસરો આવ્યા અને ગયા, મારી પણ અનેક જગ્યાએ બદલી થઈ. આપણા કે બીજા યુનિટના જવાનોએ કોઈના આવવા-જવાની દખલ નહોતી લીધી. વિદાયમાન મળ્યું હોય તો કેવળ કંપનીના `બડાખાના’ પૂરતું અને ઓફિસર્સ મેસમાં `ડાઇન-આઉટ’ પાર્ટી. પણ તમને અપાયેલ અભૂતપૂર્વ વિદાયમાન મેં ક્યાંય જોયું નથી. મને તે આજે પણ યાદ છે…

પરમાત્માની કૃપા! આટલો સ્નેહ, આદર અને મૈત્રીભાવ તેમની કૃપા વગર સંભવી જ ન શકે.