ગુલામી અને આઝાદી માટેનો સંઘર્ષ – ૪ (દીપક ધોળકિયા)

પ્રકરણ ૪:  કંપની સૂરતમાં – વિલિયમ હૉકિન્સ 

૧૬૦૩ પછી ૧૬૦૭ સુધી સાત ખેપ થઈ પરંતુ તે પછી, સદીનાં બાકીનાં વર્ષો લંડનની ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપની માટે ઇંડોનેશિયામાં લગભગ ખરાબ રહ્યાં. આ દરમિયાન ડચ કંપની સાથે લડાઈઓ થઈ. જો કે, ઇંગ્લૅન્ડના રાજા અને હૉલૅન્ડ વચ્ચે સંધિ થઈ ગઈ હતી પરંતુ બાંદાના ટાપુઓ પર આ સમાચાર પહોંચ્યા નહીં એટલે લડાઈઓ ચાલુ રહી; મોટા ભાગની લડાઈઓ તો સંધિ થયા પછી જ થઈ અને એમાં ડચ કંપનીએ લંડનની કંપનીના કેદ પકડાયેલા માણસો પર ગોઝારા અત્યાચારો કરીને મોતની સજાઓ પણ કરી. આમ આખી સત્તરમી સદી દરમિયાન પણ લંડનની કંપની તેજાનાના વેપારમાં પોતાનું વર્ચસ્વ જમાવી ન શકી, એટલું જ નહીં, છેક ૧૬૬૫માં પુલાઉ રુન પર ફરી કબજો કરવાનું કંપનીએ નક્કી કર્યું ત્યારે ટાપુ નિર્જન બની ગયો હતો અને જાયફળનાં ઝાડોનું નામ નહોતું રહ્યું.

 બીજી સમસ્યા એ હતી કે ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપની આયાત કરતી હતી, જ્યારે મૉસ્કો અને લેવાન્તની કંપનીઓ નિકાસ કરતી હતી. આથી, કંપનીએ સોનાનું રોકાણ મોટે પાયે કરવું પડતું હતું. શેરહોલ્ડરોની પણ માગણી હતી કે કંપનીનાં જહાજોએ સફરનો ખર્ચ કાઢવા ઇંગ્લૅન્ડમાં બનતું ગરમ કાપડ પણ વેચવા લઈ જવું જોઈએ. લૅંકેસ્ટરે પણ આ પહેલાં જ સાટાના વેપારમાં જોયું હતું કે એશિયામાં ભારતીય કાપડની બહુ માંગ હતી અને ભારતીય કાપડ રૂપે કિંમત ચૂકવી શકાય એમ હતું. આથી કંપનીએ વિચાર્યું કે સૂરત જવું જોઈએ કે જેથી સોનું બચાવી શકાય અને જાપાન કે સિયામ (થાઈલૅન્ડ)માં સોનાને બદલે ભારતીય કાપડથી કામ ચાલી જાય. જાપાનમાં ગરમ કપડાંની બહુ માંગ હોવાથી કંપનીને લાગ્યું કે જાપાનમાં ગરમ કાપડ વેચીએ, ત્યાંથી ચાંદી મળે તે જાવા અને મસાલાના બીજા ટાપુઓમાં ખર્ચીએ અને ત્યાંથી મસાલા લઈ આવીએ.

૧૬૧૧માં કંપનીએ જ્‍હૉન સારિસને જાપાનની સફરે મોકલ્યો. સારિસે જાપાન પહોંચવા માટે ગોવાના આર્ચબિશપે ગુપ્ત રીતે બનાવેલા નક્શાઓનો ઉપયોગ કર્યો. કંપનીના મસાલાના વેપારમાં આ નક્શાઓની ભૂમિકા બહુ મહત્ત્વની રહી. જાપાનમાં જહાજ પહોંચતાં જ એના પર એવી ભીડ જામી કે પગ મૂકવાની જગ્યા ન મળે. દરેક જણ કંઈક વેચવા માગતો હતો. કંપનીને તો દલ્લો હાથ લાગી ગયો અઢળક સામાન ભેગો થઈ ગયો. પરંતુ ઇંગ્લૅન્ડનું ગરમ કાપડ ખરીદવા માટે  બહુ માંગ નહોતી. સારિસે પોતાના રિપોર્ટમાં લખ્યું કે લોકો ગરમ કપડાં ખરીદવા તૈયાર ન થયા, કારણ કે જહાજના માણસો પોતે તો એ કપડાં પહેરતા નહોતા! બીજી બાજુ, હૉલૅન્ડની કંપનીએ પોતાનો માલ પાણીના ભાવે બજારમાં ભરી દેતાં ત્યાં પણ લંડનની કંપનીનો ગજ બહુ વાગ્યો નહીં. સિયામ (થાઈલૅન્ડ)માં પણ ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપનીએ પોતાની બે ઑફિસો શરૂ કરી હતી.  ત્યાં પણ શરૂઆતમાં સિયામના રાજાને ચીન સામે હરીફાઈ કરે તેવા લોકો જોતા હતા, પણ એવું માત્ર શરૂઆતમાં જ રહ્યું; પછી બધું ઠંડું પડી ગયું.

૧૬૦૮ની ૨૮મી ઑગસ્ટે હૅક્ટર જહાજ સૂરતને કાંઠે લાંગર્યું અને એનો કપ્તાન વિલિયમ હૉકિન્સ પોતાના સાથી અને ઉપકપ્તાન વિલિયમ ફિન્ચ સાથે કાંઠે ઊતર્યો. આમ હૉકિન્સ ભારતમાં આવનારો. ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપનીનો સૌ પ્રથમ નાવિક–વેપારી હતો. પરંતુ એમને ધક્કા પર કંઈ ભાવભીનો આવકાર ન મળ્યો. મોગલ બાદશાહ જહાંગીરનો સ્થાનિક હાકેમ મકર્રબ ખાન (ફિન્ચની ડાયરીમાં – Mocareb Chan) માત્ર એમનાં જહાજની નહીં,  એમની અંગત ઝડતી પણ લેતો અને ખિસ્સાં ખાલી કરાવી લેતો. જહાજમાં જે માલ હોય તેને પોતાનો ગણીને ઉપાડી જતો અને એમને દંડની બીક દેખાડીને ઉપરથી પૈસા પણ પડાવતો. ફિન્ચ એની ડાયરીમાં આ નામોશીનું વર્ણન કરતાં મકર્રબ ખાન માટે Dogge (Dog) શબ્દ વાપરે છે! વળી હૉકિન્સ કંઈ અરજી કે ફરિયાદ કરવા માગતો હોય તો એનો જવાબ પોતે આપવાને બદલે હજાર કિલોમીટર દૂર આગરા મોકલાવી આપતો!

પોર્ચુગીઝો સૂરતમાં સોએક વર્ષથી વેપાર કરતા હતા અને કોઈને ઘૂસવા દેતા નહોતા. આ બે દુશ્મનો સામે ઝઝૂમતો હૉકિન્સ ૧૬૦૯માં આગરા જવા નીકળ્યો ત્યારે પોર્ચુગીઝોના હુમલામાંથી માંડ માંડ બચ્યો.

પરંતુ, આગરા પહોંચ્યો અને બાદશાહને મળ્યો તે સાથે જ ચિત્ર તદ્દન પલટાઈ ગયું, જહાંગીરે એને ઇંગ્લૅન્ડના રાજા જેમ્સના ‘Embassador’ (જૂનો સ્પેલિંગ)  તરીકે  સન્માન્યો. કંપનીને સૂરતમાં વેપાર માટેની ઑફિસ બનાવવાની પરવાનગી મળી એટલું જ નહીં, જહાંગીરે એને ‘ખાન’નું બિરુદ આપ્યું અને વાર્ષિક ૩૨૦૦ પૌંડનો પગાર બાંધી આપ્યો. જહાંગીર અને હૉકિન્સ વચ્ચે અંગત મિત્રતા પણ બની, તે એટલે સુધી કે જહાંગીરે પોતાની બાંદીઓમાંથી એક આર્મેનિયન ખ્રિસ્તી છોકરીને  હૉકિન્સ વેરે પરણાવી દીધી.

પરંતુ મધ્ય આકાશે ચડેલા સૂર્યને નીચે તો ઢળવું જ પડે છે! સમાચાર મળ્યા કે કંપનીનું બીજું જહાજ ‘ઍસેન્સન’ (Ascension) પણ સૂરત આવતું હતું પણ તોફાનમાં એ તૂટી પડ્યું હતું. જહાંગીરે હૉકિન્સ ખાતર એના સમારકામ માટે સગવડ આપી. પરંતુ બાદશાહ એક ખ્રિસ્તીની આટલી કાળજી લેતો હતો તે બીજાઓને ખૂંચ્યું. બાદશાહે મકર્રબ ખાનને પણ હૉકિન્સનો માલ પચાવી પાડવાની સજા તરીકે નીચી પાયરીએ ઉતારી મૂક્યો હતો અને એને માલ પાછો આપવાની ફરજ પાડી હતી. પણ મકર્રબ ખાને એક ચાલ ચાલી. એણે માલની કિંમત ઓછી આંકી. હૉકિન્સ એ સ્વીકારવા તૈયાર ન થયો એટલે બાદશાહના હુકમનો અનાદર કરવાનું એના પર આળ આવ્યું. બીજી બાજુ તૂટી પડેલા ‘ઍસેન્સન’ જહાજના એક નાવિકે તાડી અને દ્રાક્ષનો દારુ પીને એક વાછરડાની કતલ કરી. આથી સૂરતના બ્રાહ્મણો છંછેડાયા  અને મારવા માટે એકઠા થયા. પણ એના સાથીઓએ જ એ માણસને મારીને અધમૂઓ કરી નાખ્યો અને સ્થિતિ સંભાળી લીધી. ફિન્ચ લખે છે કે અહીં માણસને મારવા કરતાં ગાયને મારવી એ મોટો અપરાધ છે.

આવી ઘટનાઓને કારણે આગરામાં વિલિયમ હૉકિન્સે જ્યારે પાછા જવાની વાત કરી ત્યારે જહાંગીરે એને રોકવાનો કોઈ પ્રયત્ન ન કર્યો. ૧૬૧૧માં કંપનીની આબરુને ધક્કો લાગી ચૂક્યો હતો. સ્થિતિ સુધરવામાં બીજાં ચાર વર્ષ લાગવાનાં હતાં.

૦–૦–૦