ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૫ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં સ્વામિત્વદર્શક સર્વનામ

બીજી બધી ભાષાઓની જેમ ગુજરાતીમાં પણ સ્વામિત્વદર્શક સર્વનામ છે. આ પ્રકારનાં સર્વનામોને સમજવા વધારે નહીં તો ત્રણ પારિભાષિક શબ્દો યાદ રાખવા પડશે. એક તે ‘સ્વામી’. અંગ્રેજીમાં Possessor. સંક્ષિપ્ત Pr. બીજો તે સ્વામીત્વનો પદાર્થ. અંગ્રેજીમાં Possessee. સંક્ષિપ્ત (Pe). અને ત્રીજો તે Pr અને Pe બન્ને વચ્ચેનો સ્વામિત્વભાવ. સંક્ષિપ્ત PRel. મોટા ભાગના ભાષાશાસ્ત્રીઓ સ્વામિત્વભાવની ચર્ચા કરતી વખતે Pr, Pe અને PRel સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપો વાપરે છે. આપણે પણ એમને જ અનુસરીશું. આ ત્રણ પારિભાષિક શબ્દો સમજવા માટે ‘મારો ભાઈ’ ઉદાહરણ લો. એમાં ‘મારો’ Pr છે, જ્યારે ‘ભાઈ’ Pe છે. બન્ને વચ્ચેના સંબંધો, અર્થાત્ PRelનું સ્વરૂપ કયા પ્રકારનું છે એ મુદ્દો આપણે નહીં ચર્ચીએ. કેમ કે આપણને અત્યારે Pr સર્વનામોનાં સ્વરૂપો પૂરતો જ રસ છે. PRel એક અલગ જ વિષય છે.

Advertisements

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૪ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી સર્વનામો: સ્વવાચક અને પરસ્પરવાચક

આ લેખમાં આપણે ગુજરાતી સ્વવાચક અને પરસ્પરવાચી સર્વનામોની વાત કરીએ.

          ગુજરાતી વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓએ આ બન્ને પ્રકારનાં સર્વનામોની નોંધ લીધી છે અને એમની વર્ણનાત્મક યાદી પણ આપી છે. પણ એમણે આ સર્વનામો ગુજરાતી ભાષામાં કઈ રીતે કામ કરે છે એના પર ખાસ ધ્યાન આપ્યું નથી. જો કે, મીસ્ત્રીએ એમના Lexical Anaphors and Pronouns in Gujaratiમાં આ વિષય પર થોડી વાત કરી છે ખરી.

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૩ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી સર્વનામો: પ્રશ્નાર્થ અને અનિશ્ચિત સર્વનામો

આ પ્રકરણમાં આપણે પ્રશ્નાર્થ અને અનિશ્ચિત સર્વનામો વિશે વાત કરીશું. ગુજરાતીમાં આ બન્ને સર્વનામોની ચર્ચા ઘણી બધી થયેલી છે પણ મોટા ભાગની ચર્ચા ક્યાંકને ક્યાંક અસ્પષ્ટ છે અથવા અધૂરી છે. જો કે, જે કંઈ ચર્ચા થઈ છે એ ચર્ચાએ આ સર્વનામોનું વર્તન સમજવામાં કંઈકને કંઈક તો પ્રદાન કરેલું જ છે. આ પ્રકરણમાં આ પ્રકારનાં સર્વનામોની થોડીક ગૂંચો ઊકેલવાનો પ્રયાસ કરીશું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૧૨ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી સર્વનામો: ૨ (દર્શક સર્વનામો)

ગુજરાતી વ્યાકરણનાં મોટા ભાગનાં પુસ્તકો ‘આ’, ‘પેલું’, ‘એ’ અને ‘તે’નો દર્શક સર્વનામોમાં સમાવેશ કરે છે. એટલું જ નહીં, એ પુસ્તકો એમ પણ કહે છે કે ‘આ’ નજીકની વસ્તુ કે વ્યક્તિનો નિર્દેશ કરવા માટે વપરાય છે જ્યારે ‘એ’, ‘તે’ તથા ‘પેલું’ દૂરની વસ્તુઓ કે વ્યક્તિઓનો નિર્દેશ કરવા માટે વપરાય છે.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૧૧ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં સર્વનામ:૧   (પુરુષવાચક સર્વનામ)

આપણે શાળામાં ભણતા હતા ત્યારે આપણને કહેવામાં આવતું હતું કે સર્વનામ નામના વિકલ્પે વાપરી શકાય. આપણે ત્યારે આ વ્યાખ્યા વિશે શંકા ન’તી કરી. અત્યારે પણ નથી કરતા. પણ હકીકત એ છે કે સર્વનામો કાયમ નામના વિકલ્પે નથી વપરાતાં. દાખલા તરીકે તમે પુરુષવાચક સર્વનામ લો. ‘હું રોજ સવારે છ વાગે ઊઠું છું’માં વપરાયેલો ‘હું’ મારા નામના વિકલ્પે નથી વપરાયો કે મારા વિકલ્પે પણ નથી વપરાયો. જ્યારે આ જ વાક્ય કોઈ નીતા બોલે ત્યારે ‘હું’ સર્વનામ ‘નીતા’ નામનું સૂચન નથી કરતું. એ તો ‘નીતા’ નામની સ્ત્રીનું સૂચન કરતું હોય છે. એ જ રીતે, દર્શક સર્વનામ કે પ્રશ્નાર્થ સર્વનામ લો. આપણે ‘તમને કયો રંગ ગમે છે’ એમ કોઈને પૂછીએ ત્યારે ‘કયો’ સર્વનામ વાસ્તવમાં તો વિશેષણનું સૂચન કરતું હોય છે; નામનું નહીં. એટલું જ નહીં, ત્રીજા પુરુષમાં આવતાં ‘તે’ અને ‘તેઓ’ જેવાં પુરુષવાચક સર્વનામો પણ આ વ્યાખ્યાને ગાંઠતાં નથી. જો કે, એમનું વર્તન ‘હું’ કે ‘અમે’ જેવું નથી હોતું. અને એથી જ તો ગુજરાતી ભાષકો ‘તે’ને દર્શક સર્વનામ તરીકે વાપરતા હોય છે. એ વિશે આપણે દર્શક સર્વનામ જોઈશું ત્યારે વિગતે ચર્ચા કરીશું. આ ઉપરાંત પણ સર્વનામ વિશેની પરંપરાગત સમજ સાથે બીજા પણ ઘણા પ્રશ્નો સંકળાયેલા છે. આપણે એમાં ઊંડા નહીં ઉતરીએ. પણ, એક વાતની આપણે અવશ્ય નોંધ લઈશું કે મોટા ભાગના ભાષાશાસ્ત્રીઓ સર્વનામની આ પરંપરાગત વ્યાખ્યાનો સ્વીકાર કરતા નથી. એટલું જ નહીં, એમાંના પણ મોટા ભાગના ભાષાશાસ્ત્રીઓ તો એમ પણ કહે છે કે આપણે સર્વનામોને બે વર્ગમાં વહેંચી નાખવાં જોઈએ. એક તે પહેલા અને બીજા પુરુષનાં સર્વનામ અને બીજાં તે બાકીનાં સર્વનામ. કેમ કે એ બન્નેનું વર્તન જુદું હોય છે. જેમ કે ‘હું’ સર્વનામનો અર્થ બોલનાર બદલાય એમ બદલાય. એ જ રીતે, ‘તું’ કે ‘તમે’નો અર્થ શ્રોતા બદલાય એમ બદલાય. પણ, ‘તે’નો અર્થ એ રીતે ન બદલાય. જો આપણે ‘તે’નો અર્થ બદલવો હોય તો આપણે એનો referent બદલાવો પડે. એથી જ તો ડી.એન.એસ. ભટ્ટે એમના સર્વનામો પરના એક પુસ્તકમાં પહેલા અને બીજા પુરુષનાં સર્વનામોને ‘પુરુષવાચક’ સર્વનામ કહ્યાં છે અને બીજા પ્રકારનાં સર્વનામોને proform કહ્યાં છે. જો કે, બધા ભાષાશાસ્ત્રીઓ આ પરિભાષા વાપરતા નથી.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૧૦ (બાબુ સુથાર)

(૧૦) ગુજરાતી ભાષામાં નામ અને વિભક્તિ

આપણે જોયું કે ગુજરાતીમાં નામ માત્ર કાં તો પુલ્લિંગ હોય, કાં તો સ્ત્રીલિંગ હોય, કાં તો નપુસંકલિંગ હોય. એટલું જ નહીં, આપણે એ પણ જોયું કે આ ત્રણેય લિંગ કાં તો વ્યક્ત હોય, કાં તો અવ્યક્ત હોય. જો વ્યક્ત હોય તો પુલ્લિંગ -ઓ વડે, સ્ત્રીલિંગ -ઈ વડે અને નપુસંકલિંગ -ઉં વડે વ્યક્ત થતાં હોય છે. આપણે એ પણ જોયું કે નામો કાં તો એકવચનમાં હોય કં તો બહુવચનમાં હોય. આમાંનું એક વચન અવ્યક્ત હોય છે અને બહુવચન -ઓ વડે વ્યક્ત થાય છે. જો કે, કેટલાંક એવાં નામો પણ છે – જેમ કે ‘ઘઉં’- જે સ્વભાવે જ બહુવચન હોય છે. એમનું બહુવચન નથી થતું અને થાય છે તો એમનો અર્થ બદલાઈ જતો હોય છે. આ પ્રકરણમાં આપણે જોઈશું કે ગુજરાતી નામોને વિભક્તિના પ્રત્યયો પણ લાગતા હોય છે.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૯ (બાબુ સુથાર)

ચાબા, બારણુંફારણું વગેરે વગેરે

આજે કૉમ્પ્યુટર બગડ્યું હોવાથી અગાઉના પ્રકરણમાં કહેલું એમ ગુજરાતીમાં વિભક્તિ વ્યવસ્થા પરનું પ્રકરણ લખી શકાયું નથી. કેમ કે મારી બધી જ સામગ્રી એ કૉમ્પ્યુટર પર પડી છે. એમ હોવાથી આ પ્રકરણમાં હું ગુજરાતી ભાષાની એક ખૂબ જ મહત્ત્વની કહી શકાય એવી એક વ્યવસ્થાની વાત કરવા માગું છું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૮ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં વચન

જેમ દરેક ગુજરાતી નામ કાં તો પુલ્લિંગ હોય, કાં તો સ્ત્રીલિંગ હોય કાં તો નપુસંકલિંગ હોય એમ દરેક ગુજરાતી નામ કાં તો એકવચન હોય કાં તો બહુવચન હોય.

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૭ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી લિંગવ્યવસ્થા

ભાષાશાસ્ત્રીઓ બે પ્રકારની લિંગવ્યવસ્થાની વાત કરતા હોય છે. એક તે અર્થમૂલક (semantic) અને બીજી તે આકારમૂલક (formal) અથવા તો વ્યાકરણમૂલક (grammatical).

ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૬ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી નામ:૧

વ્યાકરણનાં પુસ્તકોમાં આપણે નામની આ વ્યાખ્યા વાંરવાર વાંચી છે: “પ્રાણી, પદાર્થ, અને નામને ઓળખવા માટે જે નિશાની વાપરીએ છીએ તેને નામ કહેવામાં આવે છે” (‘સરળ ગુજરાતી વ્યાકરણ’, ડૉ. ભરતકુમાર ઠાકર, ૨૦૦૪. પાન:૮૧). નામને આપણે ‘સંજ્ઞા’ તરીકે પણ ઓળખીએ છીએ. આ પ્રકારની વ્યાખ્યાઓને notional વ્યાખ્યાઓ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એમાં જે તે પારિભાષિક શબ્દને વિચાર વડે સમજાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવતો હોય છે; નહીં કે એની સંરચના કે એના કાર્ય વડે. ભાષાશાસ્ત્રીઓએ અવારનવાર આ પ્રકારની વ્યાખ્યાઓની સામે ફરીયાદો કરી છે. એ કહે છે કે આ પ્રકારની વ્યાખ્યાઓ ક્યારેક નામ ન હોય એને પણ નામ કહેવા માટે અને નામ હોય એને નામ ન કહેવા માટે મજબૂર કરતી હોય છે. એથી એમણે નામ સહિત ભાષાના તમામ વ્યાકરણમૂલક વર્ગોની સંરચનામૂલક અને/અથવા કાર્યમૂલક વર્ણન કરવાની તરફેણ કરી છે. પણ આપણે એની ચર્ચામાં નહીં પડીએ. ભાષાશાસ્ત્રની, અને કદાચ બીજાં શાસ્ત્રોની પણ, આ એક મુશ્કેલી છે. ખૂબ સંવેદનશીલ બાબતોની વાત કરવાની આવે ત્યારે આપણે શાસ્ત્રીય બનવું પડે. અને જ્યારે પણ આપણે શાસ્ત્રીય બનીએ ત્યારે જે તે મુદ્દાની ચર્ચા કરનારી ‘મંડળી’ ખૂબ નાની બની જતી હોય છે.