ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૨૩ (બાબુ સુથાર)

કાળ/અવસ્થા/વૃત્તિ

ક્રિયાપદોને આપણે કાં તો infinitive સાથે વાપરી શકીએ (જેમ કે, ‘મારું આવવું), કાં તો infinitive વગર. જ્યારે આપણે infinitive વગર વાપરીએ ત્યારે infinitiveની જગ્યાએ આપણે બીજી કોઈક સામગ્રી વાપરવી પડે. એ સામગ્રી આજ્ઞાર્થવાચક પણ હોઈ શકે, કાળ/અવસ્થા/વૃત્તિવાચક પણ હોઈ શકે અથવા તો કૃદંતવાચક પણ હોઈ શકે. આપણે આ પહેલાંના લેખમાં infinitiveની જગ્યાએ વપરાતી આજ્ઞાર્થવાચક સામગ્રી જોઈ. એમાં એક વાતનો ઉલ્લેખ કરવાનું હું ચૂકી ગયેલો:‘જા’ કે ‘આવ’ જેવાં આજ્ઞાર્થમાં infinitive ‘-વું’ની જગ્યાએ કંઈ જ નથી એમ કહેવાને બદલે આપણે એમ કહેવું જોઈએ કે ત્યાં ‘-વું’ની જગ્યાએ શૂન્ય છે. યાદ રાખો કે ભારતીય ફિલસૂફીમાં પણ શૂન્ય એટલે ‘કંઈજ નહીં’ એવો અર્થ નથી થતો. એક બીજો મુદ્દો પણ અહીં ખૂબ મહત્ત્વનો છે. મેં ક્રિયાપદોના સ્વરૂપની વાત કરતી વખતે કહેલું કે ગુજરાતીમાં -વું infinitive નથી. -વ્- infinitive છે. -ઉં તો લિંગ અને વચનનો નિર્દેશ કરતો પ્રત્યય છે અને એ જરૂરિયાત પ્રમાણે બદલાતો રહેતો હોય છે. એથી અહીં આપણે ‘-વ્-ઉં’ની જગ્યાએ વપરાતા કાળ/અવસ્થા/વૃત્તિનો નિર્દેશ કરતી સામગ્રીની વાત કરીશું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૨૨ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં આજ્ઞાર્થ

ક્રિયાપદોને આપણે કાં તો infinitive સાથે વાપરી શકીએ (જેમ કે, ‘મારું આવવું), કાં તો infinitive વગર. જ્યારે આપણે infinitive વગર વાપરીએ ત્યારે આપણે infinitiveની જગ્યાએ બીજી કોઈક સામગ્રી વાપરવી પડે. એ સામગ્રી આજ્ઞાર્થવાચક વ્યવસ્થા, કાળ/અવસ્થા/વૃત્તિવાચક વ્યવસ્થા કે કૃદંતવાચક વ્યવસ્થા સાથે પણ સંકળાયેલી હોઈ શકે. આ લેખમાં આપણે આજ્ઞાર્થવાચક વ્યવસ્થાની વાત કરીશું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૨૧ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી ક્રિયાપદો:૨

આપણે જોયું કે ગુજરાતી ક્રિયાપદોનાં અંગ અથવા તો મૂળ કાં તો સાદાં હોય, કાં તો સાધિત હોય. આપણે સાદાં અંગના સ્વરૂપની ચર્ચા કરી છે. એટલું જ નહીં, આપણે ‘જવું’/‘જાવું’ અને ‘થવું’/‘થાવું’ જેવાં કેટલાંક ક્રિયાપદોનાં સાદાં અંગો નક્કી કરવામાં પડતી મુશ્કેલીઓની પણ ચર્ચા કરી. આ લેખમાં આપણે સાધિત અંગોના સ્વરૂપની વાત કરીશું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૨૦ (બાબુ સુથાર)

‘જવું’ કે ‘જાવું’? થવું કે ‘થાવું’?

ગુજરાતી ક્રિયાપદોની વાત કરતી વખતે આપણે જોયું કે ગુજરાતી ભાષામાં ક્રિયાપદો બે ઘટકનાં બનેલાં હોય છે. એક તે આખ્યાતિક મૂળ (root) અને બીજું તે infinitive. આપણે એ પણ જોયું કે infinitive પણ બે ઘટકનાં બનેલાં હોય છે. એક તે infinitive marker -વ્- અને બીજું default gender marker -ઉં. દા.ત. ‘રમવું’ ક્રિયાપદ લો. એમાં ‘રમ્-’ આખ્યાતિક ક્રિયાપદ છે, -વ્- infinitive marker છે અને -ઉં default gender marker છે. તદ્ઉપરાંત, આપણે એ પણ જોયું કે આખ્યાતિક મૂળ કાં તો સાદાં હોય, કાં તો સાધિત હોય. જેમ કે, ‘રમવું’નું મૂળ ‘રમ્-’ સાદું છે. અર્થાત્, એ સાધિત નથી.

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૯ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી: એક pro-drop ભાષા

ગુજરાતી સર્વનામોની વાત કરતી વખતે એક મુદ્દો રહી ગયેલો. એ મુદ્દો તે pro-dropનો. Pro- એટલે ‘pronoun’. ભાષાશાસ્ત્રીઓ pro-drom અને non-pro-drop ભાષાઓની વાત કરતા હોય છે. જો કે, કેટલાક ભાષાશાસ્ત્રીઓ એને Null subject parameter પણ કહેતા હોય છે. Pro-drop ભાષાઓ એટલે કે એવી ભાષાઓ જેમાં ભાષકો પુરુષવાચક સર્વનામો ન વાપરે તો પણ જે તે વાક્ય સ્વીકાર્ય બને. આ પ્રકારની ભાષાઓમાં પુરુષવાચક સર્વનામની ઉપસ્થિતિ મોટે ભાગે ક્રિયાપદ પર પ્રગટ થતી હોય છે. ઇટાલિયન અને એરેબિક એવી ભાષાઓ છે. એની સામે છેડે ફ્રેંચ અને અંગ્રેજી ભાષાઓ pro-drop ભાષાઓ નથી. એમાં આપણે ફરજિયાત પુરુષવાચક સર્વનામ વાપરવું પડે.

ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૧૮

ગુજરાતી ક્રિયાપદો:૧

ગુજરાતી ક્રિયાપદની સંરચના આ રીતે છે: આખ્યાતિક મૂળ + infinitive. ઉદાહરણ:

(૧) ખાવું	kʰa.v.ũ
(૨) રમવું	rəm.v.ũ
(૩) પીવું	pi.v.ũ
(૪) હસવું	həs.v.ũ
(૫) લખવું	lakʰ.v.ũ

ભાષાને શું વળગે ભૂર – ૧૭ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં વિશેષણો: છૂટક નોંધો

ગુજરાતી વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓએ ગુજરાતી ભાષાનાં વિશેષણોની ઠીક ઠીક ચર્ચા કરી છે. જો કે, એ ચર્ચા મુખ્યત્વે બે પ્રવાહોમાં વહેંચાય જાય છે. એક તે સૂચનાત્મક/આદેશાત્મક (prescriptive) અને બીજી તે વર્ણનાત્મક (descriptive). મારો અભિગમ, મેં આ શ્રેણીના આરંભમાં નોંધ્યું છે એમ typological છે. હું વિશેષણોની typologyમાં ગુજરાતી વિશેષણો કઈ રીતે બંધ બેસે છે એના પર વધારે ધ્યાન આપવા માગું છું.

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૬ (બાબુ સુથાર)

સાપેક્ષ સર્વનામો

સાપેક્ષ સર્વનામો બે વાક્યોને જોડવાનું કામ કરતાં હોય છે. જેમ કે: “જે કામ કરશે એ કમાશે.” અહીં ‘કામ કરશે’ એક વાક્ય છે અને ‘કમાશે’ એ બીજું વાક્ય છે. અને એ બન્ને વાક્યો ‘જે’ અને ‘એ’ વડે જોડાયેલાં છે. આ પ્રકારનાં વાક્યોમાં પહેલા ક્રમે આવતું સર્વનામ આપણે ન વાપરીએ તો ચાલે. એથી જ તો ‘કામ કરશે એ કમાશે’ જેવાં વાક્યો ગુજરાતી ભાષામાં સ્વીકાર્ય છે.

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૫ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતીમાં સ્વામિત્વદર્શક સર્વનામ

બીજી બધી ભાષાઓની જેમ ગુજરાતીમાં પણ સ્વામિત્વદર્શક સર્વનામ છે. આ પ્રકારનાં સર્વનામોને સમજવા વધારે નહીં તો ત્રણ પારિભાષિક શબ્દો યાદ રાખવા પડશે. એક તે ‘સ્વામી’. અંગ્રેજીમાં Possessor. સંક્ષિપ્ત Pr. બીજો તે સ્વામીત્વનો પદાર્થ. અંગ્રેજીમાં Possessee. સંક્ષિપ્ત (Pe). અને ત્રીજો તે Pr અને Pe બન્ને વચ્ચેનો સ્વામિત્વભાવ. સંક્ષિપ્ત PRel. મોટા ભાગના ભાષાશાસ્ત્રીઓ સ્વામિત્વભાવની ચર્ચા કરતી વખતે Pr, Pe અને PRel સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપો વાપરે છે. આપણે પણ એમને જ અનુસરીશું. આ ત્રણ પારિભાષિક શબ્દો સમજવા માટે ‘મારો ભાઈ’ ઉદાહરણ લો. એમાં ‘મારો’ Pr છે, જ્યારે ‘ભાઈ’ Pe છે. બન્ને વચ્ચેના સંબંધો, અર્થાત્ PRelનું સ્વરૂપ કયા પ્રકારનું છે એ મુદ્દો આપણે નહીં ચર્ચીએ. કેમ કે આપણને અત્યારે Pr સર્વનામોનાં સ્વરૂપો પૂરતો જ રસ છે. PRel એક અલગ જ વિષય છે.

ભાષાને શું વળગે ભૂર -૧૪ (બાબુ સુથાર)

ગુજરાતી સર્વનામો: સ્વવાચક અને પરસ્પરવાચક

આ લેખમાં આપણે ગુજરાતી સ્વવાચક અને પરસ્પરવાચી સર્વનામોની વાત કરીએ.

          ગુજરાતી વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓએ આ બન્ને પ્રકારનાં સર્વનામોની નોંધ લીધી છે અને એમની વર્ણનાત્મક યાદી પણ આપી છે. પણ એમણે આ સર્વનામો ગુજરાતી ભાષામાં કઈ રીતે કામ કરે છે એના પર ખાસ ધ્યાન આપ્યું નથી. જો કે, મીસ્ત્રીએ એમના Lexical Anaphors and Pronouns in Gujaratiમાં આ વિષય પર થોડી વાત કરી છે ખરી.