સિનિયરનામા – હરનિશ જાની

વરસો પહેલાં મારા બાપુજી ગુરુદતની ફિલ્મ “સાહબ, બીબી ઔર ગુલામ” જોઈને આવ્યા. મેં તેમને પૂછ્યું કે ફિલ્મ કેવી લાગી? ત્યારે તે બોલ્યા, ‘બહુ સરસ હતી, અને તેમાં નિરૂપા રોયનો રોલ સરસ હતો. મને ગમ્યો. ‘સાહેબ, બીબી ઔર ગુલામ અને નિરૂપા રોય?’ મારાથી બોલાઈ ગયું. મેં આગળ ચલાવ્યું, ‘ગુરુદત્તે બીજું પિકચર બનાવ્યું લાગે છે. બાકી એ ફિલ્મમાં મીનાકુમારી છે.’ બાપુજી બોલ્યા, ‘જે હોય તે, મને તેમાં કાંઈ ફેર લાગતો નથી.’ ત્યારે હું વડોદરા કોલેજમાં ભણતો હતો. બાપુજી રિટાયર્ડ થઈને રાજપીપળામાં રહેતા. મને અચાનક મારા બાપુજી યાદ આવી ગયા. જ્યારે મેં મારા દીકરા સંદિપને કહ્યું કે ‘રામલીલા’ ફિલ્મમાં ઐશ્વર્યા રાયના ગરબા બહુ જ સરસ લાગે છે. જાણે કોઈ ગુજરાતણ ન કરતી હોય? સંદિપકુમાર કહે, ‘ડેડ, એ તો દીપિકા હતી. ઐશ્વર્યાનો ‘ઢોલી તારો ઢોલ બાજે’ ગરબો તો ‘હમ દિલ દે ચૂકે સનમ’ માં છે. મેં કહ્યું કે, ‘મને તો બધી સરખી લાગે છે. અને મને કોઈનામાં કાંઈ ફેર લાગતો નથી.’ મારો દીકરો કહે કે, ‘ડેડ, યુ આર નાઉ ઓલ્ડ!” અને ત્યારથી મેં “હરનિશનો નિયમ” બનાવી દીધો કે જ્યારે સૌંદર્યવાન છોકરીઓમાં જેને ફેર ન દેખાતો હોય તેને ઓફિશ્યલી સિનિયર કહેવાય. એટલું જ નહીં, તે સહુએ છોકરીઓ જોવાના શોખને તિલાંજલી આપી દેવી જોઈએ. દુઃખની વાત એ છે કે એ કરવાનું હવે ગમે પણ છે! ડોસાઓને પત્ની કરતાં ચશ્માંની જરૂર વધુ હોય છે. તેમ છતાં આપણને ડોસા શબ્દ કરતાં સિનિયર શબ્દ વધારે ગમે છે. નામ જે હોય તે…. હાડકાં તો ડોસા-ડોસી બન્નેનાં દુઃખે છે અને મગજ પણ બન્નેનાં જલદી થાકી જાય છે. અમેરિકામાં ઓલ્ડ થઈએ તે તરત નથી સમજાતું. ઈન્ડિયામાં તો જ્યારથી અજાણ્યાં છોકરાં આપણને કાકા-કાકી કરે ત્યારથી માની લેવાનું કે હવે આપણને ગમે કે ન ગમે, પણ આપણે હવે જુવાન નથી રહ્યાં! પછી ભલે ને દિલને ખુશ કરવા ટીવી પર ‘અભી તો મૈં જવાન હું’ નો પ્રોગ્રામ રોજ જોયા કરીએ!
હવે સિનિયર કાંઈ એમ ને એમ પણ નથી થવાતું. સિનિયરનું પણ એક પેકેજ હોય છે. હવે જીવન જીવવાની ફિલસૂફી શીખી લીધી છે. હવે રોજ દાઢી કરવી જોઈએ એવું કઈં જરૂરી નથી. કપડાંને ઈસ્ત્રી હોવી જ જોઈએ એવું પણ આવશ્યક નથી, અરે, પેન્ટની ઝિપર બંધ થાય પણ ખરી અને ન પણ થાય, એમાં કોઈ મોટાઈ કે ઓછપ પણ નહીં! મને ડાયાબિટીસ છે એટલે ઘણી વખત રાતે સૂતી વખતે પગમાં બળતરા થાય છે. એને માટે ડૉક્ટરે મને ગેબેનોપેન્ટીન નામની દવા આપી છે. પણ, ડોક્ટર એ કહેવાનું ભૂલી ગયા કે પગની બળતરા તો જશે પણ સાથે સાથે યાદશક્તિ પણ જશે! આજકાલ કેટલાય જાણીતા ચહેરા તુરંત ઓળખાતા નથી, જો કે એનો વાંધો નથી આવતો કારણ એ લોકો મને ઓળખી જાય છે ને યાદ અપાવી દે છે. ગૂંચવણ ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે જેને કદી મળ્યો નથી એ બધાં મને ઓળખીતાં લાગે છે, એટલું જ નહીં, એમને ખોટું ન લાગે એટલે તેમને સામેથી બોલાવું છું. મઝાની વાત તો ત્યારે થાય છે કે જ્યારે એ સામી વ્યક્તિ મને ગૂંચવાઈને કહે છે, ‘સોરી હં…પણ તમારું નામ ભૂલાઈ જવાયું છે!’ ગયા અઠવાડિયે ક્રેકર બ્રિજ મોલમાં ગયો હતો. મેં સિયર્સના સ્ટોર પાસે મારી કાર પાર્ક કરી અને હું અંદર ગયો. કલાકેક પછી એક શર્ટ ખરીદીને બહાર નીકળ્યો. બહાર આવીને જોયું તો મારી કાર ન મળે! ખૂબ ફાંફા માર્યા. મને એવો પણ વિચાર આવ્યો કે મારી કાર મેસિઝ પાસે પાર્ક કરી હોય અને મગજમાં સિયર્સ ઘુસી ગયું હોય! એટલે મેસિઝ સામે પણ ચેક કર્યું. ગાડી ત્યાં પણ નહોતી. પછી સિક્યૉરિટી ગાર્ડને મળ્યો અને કમ્પલેઈન્ટ નોંધાવી. પછી ઘરે પત્નીને ફોન કર્યો કે, ‘મને આવીને લઈ જા. મારી ગાડી ચોરાઈ ગઈ છે.’ પત્નીજીએ જવાબ આપ્યો, કે, ‘તારી કાર તો અહીં ઘેર ડ્રાઈવ-વેમાં પડી છે. તું મારી કાર લઈ ગયો છે, મારી કાર શોધ.’ યાદશક્તિ ઓછી થાય એની સૌથી મોટી મુસીબત એ છે કે આપણે હંમેશાં સાચું જ બોલવું પડે અને ખોટાં બહાનાં બનાવવાનાં છોડી દેવાં પડે!
હવે હું ઘણી બધી વસ્તુઓ ભૂલી જાઉં છું, એ ઘરના સૌ જાણે છે. તેમાં એવુંય થાય છે કે મારી દીકરીને હું જો વચન આપું છું તો તે તરત જ લખાવી લે છે. જ્યારે પત્ની ફેબ્રુઆરીમાં આવતા વેલેન્ટાઈન ડે ની ગિફ્ટ તો ડિસેમ્બરમાં ક્રિસમસ ટાણે જ લઈ લે છે. તે પણ હું ખરીદીને આપું તે પહેલાં પોતે મારા કાર્ડ પર, મારા તરફથી ખરીદી લે છે. મારું સૌથી મોટું દુઃખ એ છે કે મને એવું લાગે છે કે, ઘણી વખત એ લોકો મને બનાવે છે! મેં કશું કહ્યું ન હોય તોય મને કહેશે કે, ‘તમે જ તો તેમ કરવાનું કહ્યું હતું. તમને આજ કાલ તો કઈં જ યાદ નથી રહેતું!’ હમણાંનો તો મને એવો વહેમ પણ ઘુસાડવામાં આવ્યો છે કે મને બરબર સંભળાતું નથી. કારણ કે મારા પત્ની થોડી થોડી વારે બૂમ પાડશે કે, ‘આટઆટલી રિંગ થાય છે ને તું ફોન બંધ ન થાય, ત્યાં સુધી ઉપાડતો નથી.’ પછી મને લાગવા માંડ્યું કે આપણામાં જ કઈં ગરબડ છે. ડોક્ટર પાસે તપાસ કરાવવા ગયા તો ડોક્ટરે કહ્યું કે, ‘તમારામાં કાનમાં તો નહીં, પણ કદાચ બહેનના કાનમાં રિંગિંગ ઈફેક્ટ હોય તો તેના માટે કાંઈ કરવું પડશે!’
અમેરિકામાં જેટલા કાર એક્સીડન્ટ થાય છે તેમાં મોટા ભાગના એક્સીડન્ટમાં સિનિયર સિટિઝન સંડોવાયેલા હોય છે. એટલે મારાં પત્નીએ મારા ડ્રાઈવિંગને સહેલું બનાવવા મને પૂછ્યા સિવાય એવો નિયમ બનાવ્યો છે, કે, ‘તારે ડ્રાઈવ કરવાનું અને હું રોડ પર નજર રાખીશ.’ અને તે માટે પાછા હાથના સિગ્નલ બનાવ્યા છે. કોઈને આશિર્વાદ આપતો જમણો હાથ ઊંચો થાય એટલે ‘સ્પીડ ઓછી કર.’ ઘઉંમાંથી કાંકરા દૂર કરતી હોય તેમ હાથ હાલે તો મારે માની લેવાનું કે કાર બીજી બાજુ જાય છે. આ બધાં સાથે એની ઈન્સ્ટ્રક્શન તો ચાલુ જ હોય, ‘જો આગળ લાલ લાઈટ છે.’ ‘ચાલ હવે ગ્રીન થઈ.’ ‘પેડેસ્ટ્રીયન ક્રોસિંગની સાઈન છે. સંભાળ.’ મેં એને કહ્યું, “આના કરતાં તું જ ડ્રાઈવ કરી લે!” તો તે બોલી, ‘ગાડી ચલાવવાની મઝા અહીં બેઠાં બેઠાં વધારે આવે છે! ત્યાં બેસું ને ન કરે નારાયણ ને ખોટો એક્સીડન્ટ થઈ જાય તો નકામું મારું નામ આવે.’ હું જ્યારે રિટાયર્ડ થયો ત્યારે મને કશુંયે કર્યા સિવાય આખો દિવસ પસાર કરવો અઘરો લાગતો હતો. મેં મારા એક સિનિયર મિત્રને પૂછ્યું કે, ‘મારો સમય પસાર થતો નથી તો શું કરવું?’ તો તે કહે, ‘રોજ બપોરે ત્રણ કલાક સૂઈ જાઓ. સમયની પછી ચિંતા જ નહીં. ઊઠશો, ચા પીશો ને ડિનર લેશો ત્યાં તો પાછો સૂવાનો ટાઈમ થઈ જશે!’ મેં એ પણ જોયું છે કે જેઓ બપોરે ઊંઘતા નથી તેઓ ટીવી પર ચોંટી જાય છે. નોકરિયાતને નહીં ખબર હોય પણ બપોરે બધી જ ટીવી ચેનલ પર આ ડોસા-ડોસી ઓ માટે બધાં જ રોગોની દવાઓની કમર્શિયલ આવે છે. બે ચાર બપોર મેં પણ આ ચેનલો જોઈ તો એ લોકો જેટલા રોગોના સિમ્પટમ્સ બતાવે છે, એ બધાં જ મને બંધબેસતા થાય છે એવું મને લાગે છે. મને મારામાં એ બધાં જ રોગો દેખાય છે. વાયગ્રા સિવાય બધી મેડિસીનના ઓર્ડર આપવાનું મન થાય છે. બીજું તો કઈં નહીં પણ મારા દાદા વાપરતા હતા એવી મજેદાર લાકડી મંગાવી લીધી છે. આ લાકડીથી મારો વટ પડે તે કરતાં, લોકો મને મદદ કરવા કાયમ તત્પર રહે છે, એની મજા આવે છે. લોકો મારા હાથમાં લાકડી જોઈને સ્ટોરના બારણાં ખોલી દે છે, અને મારા હાથની થેલી પણ માંગીને ઊંચકી લે છે. મારી દીકરીને તે લાકડી નથી ગમતી. તેનું કહેવું છે કે લાકડી મને વધારે ડોસો બનાવી દે છે, અને એ મને પોતાની સાથે બાબા રામદેવના યોગાસનોનો પ્રોગ્રામ જોવા બેસાડી દે છે. હવે છાતી ફૂલાવવાની વાત આવે છે તેટલું મને માન્ય છે. પણ તેમાંય તે કહેશે, ‘છાતી ફૂલાવવાની છે, પેટ નહીં. તમે પેટ ફૂલાવી રહ્યા છો.’ ઊંડા શ્વાસ લેવામાં પણ વાંધો નથી પણ બાબા એમના ટાંટિયા ઊંચાનીચા કરે છે એ જોઈને જ મને હાંફ ચડે છે અને પરસેવો વળે છે. એટલું ખરું કે આટલું કર્યા પછી મને ભૂખ લાગે છે.
મારો એક નિયમ છે કે કોઈ પણ સિનિયરને તેની તબિયતના સમાચાર પૂછવાના નહીં. દસમાંથી નવ જણને કાંઈક ને કાંઈક દુઃખ હશે. અને જો પૂછવાની ભૂલ કરો તો તે જુવાનીમાં કેટલા સ્ટ્રોંગ હતા અને પચીસ રોટલી તો રમતરમતમાં ખાઈ જતા હતા ત્યાંથી ચાલુ કરશે, ને આજ સુધીમાં કેટલા રોગો થયા ને કેટલા ઓપરેશનો થયા ત્યાં સુધીનું રામાયણ કહેશે. અને, તે લોકોને એમની આ વાતો કહેવાની ખૂબ ગમશે કારણ એમના રોગોની કોઈને પડી નથી હોતી. જ્યારે ચાર-પાંચ ડોસાઓને સાથે વાતો કરતા જુઓ તો માની લેવું કે તે એકબીજાના રોગોની વાતો કરતા હશે, એટલું જ નહીં, પણ પોતે અજમાવેલા ઉપાયો પણ સૂચવશે. એ વાત અલગ છે કે એ ઉપાયોથી એમને ફાયદો થયો હતો કે નહીં એ તો ભગવાન જ જાણે! અમેરિકન પ્રેસિડન્ટ લિન્ડન જોહન્સને પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં શર્ટ ખોલીને તેમના એપેન્ડિક્સના ઓપરેશનો કાપ બતાવ્યો હતો. પ્રેસિડન્ટ હોય તો શું થયું? તે ડોસા તો હતા જ ને? આ બધી જ વાતોથી બચવા અને સિનિયરોના દુઃખડા ન સાંભળવા પડે તેથી હું સિનિયર સેન્ટરમાં જતો નથી, અને હંમેશાં યાદ રાખું છું કે ‘સર પે બૂઢાપા હૈ મગર દિલ તો જવાન હૈ!’
એ બધી વાતોનો નિષ્કર્ષ એટલો જ કે દરેક સિનિયર પાસે જીવન આખાના અનુભવ હોય છે, તેમ છતાં, દરેક નવી પેઢી પોતાની ભૂલોથી નવા પાઠ ભણશે અને નવું ડહાપણ શીખશે. નવી પેઢીને સિનિયરોની સલાહની કે તેમના અનુભવોની જરૂર નથી. બાકીનું જીવન, મસ્તીથી નિજાનંદમાં જીવો.
મરીઝ સાહેબની જેમઃ
“જિંદગીને જીવવાની અમે ફિલસૂફી સમજી લીધી.
જે ખુશી આવી જીવનમાં આખરી સમજી લીધી”.

(‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ” ના સૌજન્યથી)

હાર્વી વિલીયમ્સ (અંતીમ પોસ્ટ) હરનિશ જાની

(શ્રી હરનિશભાઈ, આંગણાંને આપની સશક્ત કલમનો લાભ આપવા બદલ આપનો ખૂબ ખૂબ આભાર.-સંપાદક)

હાર્વી વિલીયમ્સ

હાર્વી કાળો (આફ્રિકન અમેરિકન ) હતો.   ૧૯૭૨માં મારી સાથે  લોન્ગ આયલેંડ–ન્યૂ  યોર્કના વિસ્તારમાં, આવેલ એક ટેક્ષટાઈલ પ્રિન્ટીંગ પ્લાંટમાં કામ કરતો  હતો.

         હાર્વી, કાળો એટલે કાળો ભૂત લાગે.  સવા છ ફૂટ ઊંચુ કદ કોઈને પણ ડરાવે. ચાલે તો જાણે ડોલતો ગજરાજ. અંધારામાં ઊભો હોય તો એકલા ચમકતા સફેદ દાંત જ દેખાય. જો આવડતા હોય તો હનુમાન ચાલિસાનો પાઠ કરવાનો આ જ સમય. પણ સ્વભાવે મિંદડી . જો કોઈ  તેની સાથે ઊંચા અવાજે વાત કરે તો ય હાર્વી ગભરાય .એટલે ઝગડો ટાળવા કાયમ મ્હોં  હસતું  રાખતો.  તેને સૌથી વધારે ડર તેની પત્ની ઈલિઝાબેથનો લાગતો. એમ તે જાતે કહેતો. ઈલિઝાબેથનું નામ તેની જીભે વાતે વાતે આવતું. અમારી સાથે બર્ની વિલીયમ્સ પણ કામ કરતો હતો. તે બન્ન્ને મિત્રો હતા. બર્ની  પણ આફ્રિકન  અમેરિકન હતો પણ  તે વાને થોડો ગોરો હતો. એટલે તે પોતે આફ્રિકન ગણાવવામાં નાનમ સમજતો.  તેમાં તેની પત્ની સેન્ડી ગોરી અમેરિકન હતી. તેનું તેને અભિમાન રહેતું.  હું તેને કહેતો કે ગોરી કે કાળી. પત્ની એટલે પત્ની. પત્નીની એક જુદી નાત હોય છે. તેને તેની પત્નીએ પોતાનો  પડ્યો બોલ ઝીલવાની ટેવ પાડી હતી. એટલે  જો તે વર્ક પર મોડો પડતો તો પત્નીના નામનું બ્હાનું કાઢતો. જ્યારે હાર્વીને ગોરા કાળાની મગજમારી નહોતી. બર્નીની ઈચ્છા હોલિવુડમાં જવાની હતી. પણ કમનસીબે મારા જેવા ઈન્ડીયનના હાથ નીચે ભેરવાય ગયો હતો. અને મારી કુંડલિમાં એવું તો શું હતું કે જન્મયો ભારતમાં અને પનારો પડયો દસ હજાર માઈલ દૂર આ લોકોની સાથે.

            હું પ્રિંટીંગ પ્લાંટના કલર ડિપાર્ટમેંટ ઈનચાર્જ હતો. સ્ટાફમાં બીજા પચીસ વર્કર હતા તેમનો સુપરવાઈઝર હતો. બપોરની બીજી શિફ્ટમાં કામ કરતા હતા.અને રાતે સાડા દસે છુટી જતા. સામાન્ય રીતે હું સ્ટાફ સાથે ભળતો નહીં. હું હજુ અમેરિકાથી બરાબર ટેવાયલો નહોતો. એટલે આ કાળા આફ્રિકન અમેરિકન મને ડરામણાં લાગતા. જ્યારે હાર્વીને પહેલ વહેલો જોયો ત્યારે મને મારી કલ્પનાનો મહાભારતના ભીમ અને બકાસુરના પ્રસંગનો બકાસુર યાદ આવ્યો હતો. અને બકાસુરની જેમ આ બકાસુર પણ બહુ ખાતો. એક બાજુ હાથ વજન કરતા હોય તો ય મોઢામાં કાંઈને કાંઈ ચાવતો હોય. હાર્વી  પ્લાંટમાં પ્રિન્ટીંગ માટે જોઈતા જાત જાતના કલરનું ટિકીટ પ્રમાણે વજન કરતો. તે તેની ડયુટી હતી. બર્નીને હું ટિકીટ આપતો. બર્ની તે ટિકીટો હાર્વીને આપતો. હાર્વી તે કલરો તૈયાર કરતો. દિવસના અંતે જાત જાતના કલરોના કારણે આ કાળા હર્વી પર ભૂરા પીળા કલરના લિસોટા દેખાતા. તે તેને ભયાનક રૂપ આપતા .ઘેર જતાં પહેલાં અમારા દરેક વર્કરે ફરજિયાત શાવર બાથ લેવો પડતો. જો તેમ ન હોત તો ભૂતાવળ છુટી હોય તેવું લાગત.

 એક બપોરે હાર્વી મારી ઓફિસમાં આવ્યો. મને કહે કે “જાની મારા કલર રૂમમાં આવ.”  હું હાર્વીના કલર રુમમાં ગયો. હાર્વી કહે , “ તને અમેરિકન પાઈ ખબર છે?  એપલ પાઈ તો અમારા અમેરિકાની સ્પેશ્યાલિટી છે. મારી વાઈફ બહુ સરસ બનાવે છે. તે તારા માટે લાવ્યો છું.” મેં તેને કહ્યું કે આટલી મોટી દસ ઈંચની પાઈ મારાથી નહીં ખવાય.”બર્ની કહે ,‘હું ખાવા લાગીશ.‘ એપલ પાઈ એટલે બાફેલા એપલ પર ખાંડની ચાસણી નાખેલી મિઠાઈ. અમેરિકામાં જાત જાતના ફ્રુટસ્ ની બનેલી પાઈ મળે છે. પછી અમે કામ કરતાં કરતાં તે પાઈ આરોગી. અને પછી હાર્વી રોજ પાઈ લાવતો.મેં જોયું તો મારું તો નામ માત્ર હતું  હાર્વીને જ પાઈ ભાવતી. મને થતું કે હાર્વીએ  જન્મતાની સાથે દૂધની જગ્યાએ પાઈ માંગી હશે. કદીક તે પાઈની જગ્યાએ  કેક લાવતો. આમ અમારો સંબંધ આગળ વધ્યો. ખાસ  તો એની ખાવાની ટેવને લીધે. બર્ની પણ હાર્વી માટે ખાવાની વાનગીઓ લાવતો. પણ નવાઈની વાત એ હતી કે મને પણ તેમની જ્યાફતમાં જોડતા .હા , જ્યારે તે વાનગી વેજિટેરિયન હોય ત્યારે  જ હું જોડાતો.  તેમનો ઉત્સાહ બહુ રહેતો હુ ઈન્ડિયન હતો.  બીજા દેશમાંથી આવ્યો હતો એટલે મને નવું નવું ફૂડ ટેસ્ટ કરાવવા માંગતા હતા. અમારો સંબંધ  સાથે કામ કરવા કરતાં ખાવાની વાનગીઓને લીધે વધ્યો. એક દિવસે બન્નેને મારે ત્યાં નોતર્યાં. મારો એક ઈરાદો એ પણ હતો કે મારા પત્ની કોઈ કાળા અમેરિકનને નજીકથી જુએ અને તેમનાથી ન ડરે. તે બન્ને એક શનિવારે આવ્યા. તેઓએ પ્રેમથી હસીને વાતો કરી. તો પોતાના રુમમાં છુપાઈ ગયેલી મારી દીકરીઓ પણ બહાર નિકળીને રમવા લાગી. એમને દેશી ભોજન ન ભાવ્યું. કશામાં મરચું નહોતું નાખ્યું તોય દરેક વાનગી તીખી લાગી. અમેરિકનોનું આ જ તો દુખ છે બિચારા મરી મસાલામાં શું સમજે! ગુલાબ જાંબુ બહુ ગળ્યા લાગ્યા. ફક્ત લુખ્ખી  પુરીઓ બે હાથે તોડી તોડીને ખાધી. કાળા અમેરિકનોને તળેલી વસ્તુઓ બહુ ભાવે. તેમાં પણ ‘ફ્રાયડ ચિકન ‘ મળે તો તો બ્રાહ્મણને લાડુ મળ્યા બરાબર. ખાવાનાનો તો આનંદ ન મળ્યો પણ એક ઈન્ડિયન ફેમિલીને મળ્યાનો તેમને સંતોષ જરૂર થયો  હતો. આપણે જે પ્રમાણમાં પાણી પીએ છિએ તે જોઈ તેમને નવાઈ લાગી. જતાં જતાં હાર્વીએ એટલું કહ્યું‘ તમે લોકો પાણી તો એવી રીતે પીઓ છો કે જાણે બિયર ન પીતા હો?

એક બપોરે હાર્વી મારી ઓફિસમાં આવ્યો. અને  પ્લાટની નજીક આવેલી યુનાઈટેડ બેંક,પાંચ વાગે બંધ થાય તે પહેલાં પોતાનો તે દિવસે મળેલો પગારનો ચેક વટાવવા જવાની રજા માંગી. હાર્વી પંદરેક મિનીટમાં આવી જશે એમ ધાર્યું .પણ તે ન આવ્યો. પણ લગભગ અડધા કલાક પછી એનો ફોન આવ્યો.ગભરાયેલા અવાજે મને બેંકમાં આવવાનું કહ્યું. જતાંમાં જ મેં જોયું તો બહાર બે ચાર પોલિસ કાર હતી અંદર હાર્વીને ખુરશી પર બેસાડ્યો હતો. અંદર ગયો. પોલિસ મારા માટે તૈયાર જ હતી. મારે પોલિસોને જાત જાતના સવાલોના જવાબ આપવા પડ્યા. પછી મને આખી વાત સમજાઈ. બેંકમાં બે ચાર કસ્ટમર હતા. કેશીયરની બારી પર હાર્વીનો બીજો નંબર હતો. તેણે જોયું કે તેની આગળના ક્સ્ટમરે કેશિયર સામે ગન ધરી અને બેંક લૂંટવા પ્રયત્ન કર્યો. હાર્વીને  શું ચાલી રહ્યું છે. તેનો ખ્યાલ આવી ગયો. હાર્વીએ પાછળથી પેલાના માથામાં પોતાનો ફોલાદી મુક્કો માર્યો. પેલા  લૂંટારાભાઈ જમીન પર પડ્યા અને હાથમાંની ગન પણ દૂર ઊડી ગઈ. હર્વી એની છાતી પર બેસી ગયો. એ તો લૂંટારાભાઈએ સવારે કોઈ સારાનું મોં જોયું હશે. બાકી હાર્વી કોઈની છાતી પર બેસે તો તેના રામ રમી જાય. એટલામાં પોલિસ આવી ગઈ અને કાળા હાર્વીને ચોર માની બે ડંડા ફટકાર્યા અને લુંટારાની સાથે તેને પણ પકડી લીધો.  પોલિસનો આ જ પ્રોબ્લેમ છે. તેઓ કાળા અમેરિકનોને એક નજરમાં જ ગુન્હેગાર સાબિત કરી દે છે.  હાર્વીએ પોલિસને જણાવ્યું કે તે અમારી કંપનીમાં કામ કરે છે. તો પોલિસે મારી જુબાની લેવા મને બોલાવ્યો. મારી વાત માની અને હાર્વીને છોડી દીધો. અને બીજે દિવસે બેંકે હાર્વીને બોલાવીને સરસ શેમ્પેઈનની બોટલ ભેટ આપી. અને લોકલ છાપામાં હાર્વીનો ફોટો આવ્યો તે જુદું.

             અમારી કંપનીના પ્રિંટીંગ બિઝનેસ પર મંદી આવી ગઈ લોકો પ્રિંટ વિનાના બ્લુ જીન્સ પહેરતા થઈ ગયા. કંપની બંધ પડી ગઈ. અમે સૌએ નવા જોબ શોધી લીધા.

બરાબર  સત્તર વરસ પછી હું પ્લાસ્ટીક એન્જિનીયર્સની કોન્ફરન્સમાં ન્યૂ યોર્ક ગયો હતો. બપોરે લંચ લઈને ટાઈમ્સ સ્કવેર એરિયામાં ચાલતો હતો. અને મેં બૂમો સાંભળી. એક કાળો અમેરિકન મારી પાછળ દોડતો હતો. આ માણસ મારી પાછળ કેમ દોડે છે? નક્કી આપણું આવી બન્યું. આ ન્યૂ યોર્ક છે. રોજના વીસ ત્રીસ  ખૂન થાય છે. હરનિશ જાનીએ દોટ મુકી. પણ પેલા કાળાએ મને પકડી પાડ્યો. જોયું તો તે હાર્વી હતો. હું એને જોઈને ખૂશ થઈ ગયો. અમે ભેટી પડ્યા. પછી હાર્વી કુમાર બોલ્યા.”મને જોયા સિવાય ભાગ્યો કેમ? અમારા કાળા લોકોની ઈમ્પ્રેશન જ ચોર લૂંટારાની છે ને! “તેણે મને યુનાઈટેડ બેંક લૂટનો કિસ્સો યાદ કરાવ્યો અને સમજાવ્યું કે પ્રિન્ટીંગ પ્લાટ બધ થયા પછી યુનાઈટેડ બેંકમાં તેને સિકયોરિટી ગાર્ડની નોકરી મળી ગઈ અને આજે ટાય –કોટવાળા યુનિફોર્મમાં સિટી બ્રાન્ચમાં સિક્યોરિટી ઓફિસર છે. તેણે કહ્યું ,” લુક આઈ એમ નાઉ મિ. ક્લિન.” પછી ઘણી જુની વાતો કરી. બર્નીના તેની પાસે કોઈ સમાચાર નહોતા. અમે બન્ને હાવર્ડ જોન્સન રેસ્ટોરાંમાં જૂના સંસ્મરણો યાદ કરતાં કરતાં એપલ પાઈ ખાઈને, પાછા કોઈ દિવસે આવી રીતે મળી જઈશું એમ વિચારી છુટા પડ્યા. આ ન્યૂ યોર્ક છે. અહીં તો બધું શક્ય છે.

જાગો સોનેવાલો (હરનિશ જાની)

જાગો સોનેવાલો

શું અમેરિકા કે શું  ભારત ! આ દરેક પ્રજાએ જીવનમાં ક્યારેક તો માથા ભારે વક્તાઓનો સામનો કરવો જ પડે છે.

              ભાષણ કેટલું લાંબું હોવું જોઇએ? આ સવાલનો જવાબ કોઇ વક્તાએ આપ્યો નથી કે વિચાર્યો નથી. પરંતુ ભાષણ આપતી વખતે તે વક્તા કાગળમાંથી ડોકું ઊંચું કરી ઓડિયન્સ તરફ જુએ તો તેમને તુરત જ સમજ પડી જાય. કે આપણાં ભાષણની અસર લોકો પર કેવી છે. તે હજુ બેઠા છે  કે જતા રહ્યા? અને જેટલા છે તેમાં જાગતા કેટલા છે? અને ભાષણ કેટલા લોકોને સુવાડવામાં સફળ રહ્યું છે? આનો અર્થ એ લેવાનો કે અનિદ્રાનો રોગ દૂર કરવા કોઇનું પણ ભાષણ સાંભળવું જોઇએ. સામાન્યરીતે તેમ કરવામાં ખર્ચ તો જરાય થતો નથી.ઉપરથી ચહા પાણી અને નસીબ હોય તો નાસ્તો પણ મળે.

               બીજા લોકોના ભાષણોનો બહુ પરિચય નથી,પરંતુ કોઇપણ ગુજરાતી સંસ્થામાં અપાતા ભાષણોને જોવાનો અનુભવ છે.તેને પુરેપુરું સાંભળવા જેટલી મારી ધીરજ નથી હોતી-પ્રસંગ જ્ઞાતીનો હોય,ભાષાનો હોય,ધર્મનો હોય ,કે પોલિટીક્સનો હોય  ત્યારે લોકોને માથે ભાષણો ફટકારવાની પ્રથા છે.જો આપણે એ ભાષણો છપાયેલા જોઇએ અને વાંચવા પ્રયત્ન કરીએ તો વાંચતાં કલાકેક લાગે.ત્યારે  વિચાર આવે કે જયારે આ પ્રવચન ચાલતું હશે ત્યારે કેટલા માઇના લાલ સાંભળતા હશે? હા, એક વ્યક્તિ જરૂર સાભળે છે, તે છે બોલનાર પછીનો વક્તા.તેને એમ કે આ પુરું કરે તો સારું. જેથી લોકોને ટોર્ચર કરવાનો આપણો વારો આવે.અને એના ભમરડાની જાળી તપતી હોય છે.

 ભાષણની વાત આવે તો અમારા રાજપીપળાના મહારાજા અવશ્ય યાદ આવે-મહારાજા રાજેન્દ્રસિંહજી વરસમાં એક વખત પોતાના પિતાશ્રીએ બંધાવેલી ભવ્ય ઇમારતવાળી હાઇસ્કુલની વિઝીટ મારતા. આઝાદી પછી દશ -પંદર વરસ સુધી પ્રજા,રાજાને માન આપતી. અમારી હાઇસ્કુલમાં મહારાજા આવે એટલે અમે ખુશ થઇ જતા.અમને સેન્ટ્રલ હોલમાં ભેગાં કરતાં-અમારા સંગીત માસ્તર પોતાની નોકરીની અગત્યતા જાળવવા,સ્કુલની છોકરીઓ પાસે ચાર પાંચ સ્વાગત ગીત ગવડાવતા. એકવાર પ્રિન્સીપાલે કહ્યું “હવે મહારાજા સાહેબ,પ્રેરણાદાયક  બે બોલ કહેશે.” મહારાજાએ બેઠા બેઠા કહ્યું-“નથી કહેવા”. પછી પ્રિન્સીપાલે જાહેરાત કરી કે “પ્રવચનની જગ્યાએ મહારાજાસાહેબે આપણાં વિદ્યાર્થીઓને દૂધ પીવાના સો રૂપિયાનું દાન કર્યું છે.”ભાષણના બદલે દૂધ મળે તો આપણે ખૂશ થવાનું ને ! મહારાજાનું આગમન અમે દર વરસે વધાવી લેતા.

                  મારું માનવું છે કે પ્રવચનો થતાં હોય ત્યારે જે શ્રોતા, વક્તાની સામે ટગર ટગર જોતા હોય છે. તે સહેલાયથી હિપ્નોટાયઝ થઇ જાય છે અને તેમની આંખો બિડાય જાય છે.આમાંથી બચવું હોય તો બોલનાર સાથે આંખ જ નહીં મિલાવવી. આમાં સ્ટેજ પર બેઠેલાની સ્થિતી સૌથી દયાજનક હોય છે.ઊંઘ આવે તો આપણે તો ઓડિયન્સમાંથી ઊભા થઇને બહાર આંટો મારી આવીએ.પરંતુ સ્ટેજ પર બેઠાં બેઠાં ઝોખું પણ ન ખવાય અને ઉઠાય પણ નહીં.તેમાં સભાપ્રમુખનો તો મરો જ.તેમણે બધાંના બોરિંગ લેક્ચરો સાંભળવા પડે જો કે એમને મનમાં એક શાંતિ હોય છે કે છેલ્લે આ બધા અત્યાચારોનો બદલો લેવાની તક મળશે.

                     અમારે ત્યાં અમેરિકામાં તો પહેલીથી નક્કી હોય કે આપણે ફલાણા સંમેલનમાં મળીશું. ચા પાણી -ભોજનનું પણ  ત્યાં જ પતી જાય.અને પ્રેમથી મિત્રને પણ ભેટાય. એટલે આવા સમ્મેલનમાં હૉલ કરતાં બહાર વધુ લોકો હોય છે. તેમાં કોઇ ધાર્મિક કથામાં પણ એ જ દશા. કથામાં  તો લોકો સમજીને જ આવે છે કે આપણે રામ કે કૃષ્ણની વાતો સાત દિવસ સાંભળવાની છે. એટલે કંટાળાનો સવાલ જ નથી.એ કથામાં કોઇ થાક્યો પાક્યો ઊંઘતો હોય તો લોકો એના તરફ દયાદ્રષ્ટિ રાખી ઊંઘવા દે છે. મને સ્વામિનારાયણ મંદિરમાં જવાનું ગમે છે.એ જ મંદિર એવું છે કે જેમાં મારે મારી પત્ની સાથે બેસવું નથી પડતું. એટલે હોલમાંથી ઊઠીને બહાર જતાં કોઇ ન રોકે.અને જો બેસી રહીએ તો ધ્યાનના બહાને આંખો મીંચીને બેસવાનું અને માથું ટટ્ટાર રાખીને એકાદ ઊંઘ ખેંચી કાઢવાની.અમેરિકામાં ધાર્મિક કથાઓમાં પણ બહાર મિટીંગ તો ચાલતી જ હોય.  પરંતુ લંડન જેવામાં તો હૉલની બહાર થોડું ચાલો, ત્યાં પબ મળે-જ્યાં બિયરની ચુસ્કીઓ લેતાં લેતાં મિટીંગ થાય અને આવી મિટીંગનો તો નશો જ

      ઓર હોય છે.

                    આમાં ભાષણનો વિષય અગત્યનો છે. વિષયની વાત કરીએ તો વડોદરા યુનિ.માં ભણતો હતો ત્યારે પ્રો.રાનડેના બાયોલોજીના કલાસમાં મને કાયમ ઊંઘ આવતી.જયારે જુઓ ત્યારે તે “રાના ટિગ્રીના” પર બોલતા હોય આથી જ અમે તેમને “દેડકા સર” કહેતા.પ્રો.જી.કે.જી.જોષીના ઇંગ્લીશના પિરીયડમાં તો મને સપના પણ આવતા.અમારી ટેક્ષ બુક- વિલીયમ થેકેરેની “વેનિટી ફેર” તો સપનામાં જ પતી.સામાન્ય રીતે જોષી સાહેબ મારી આ ટેવ સહન કરી લેતા. ફ્ક્ત એક વખત કલાસમાંથી કાઢી મુક્યો હતો.અને હું બહાર નિકળતો હતો ત્યારે તે બોલ્યા-“ આઇ ડોન્ટ માઇન્ડ યુ સ્લીપીંગ, બટ આઇ હેઇટ સ્નોરિંગ.”પાછળથી મારા મિત્રે જણાવ્યું હતું કે મારા નસ્કોરાં બોલતા હતા.

                  એટલે વિષય ખૂબ અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે.ગુજરાતી ભાષાના પ્રવચનો ખૂબ ભારેખમ હોય છે.એક તો વિષય જ શુષ્ક-ફલાણા યુગની કવિતાઓ કે ગુજરાતી ભાષાનો ઇતિહાસ કે પછી ફ્લાણા કવિ કે લેખકની કૃતિઓનું રસ દર્શન. જ્યારે આવા વિષય સ્કુલ અને કોલેજમાં અભ્યાસક્રમમાં ભણવામાં આવતા ત્યારે નહોતા સાંભળતા. તો હવે સ્વેચ્છાથી સાંભળવા ગમે ખરા? ઊંઘવા માટે, કવિ સંમેલન નકામા.એક કવિની કવિતાથી કદાચ ઊંઘ આવતી હોય ત્યાં બીજા કવિ આવે એટલે ઊંઘ ઊડી જાય. અને જો કવિઓએ નક્કી કર્યું હોય કે બધાંએ બે કૃતિ વાંચવાની.અને જો કોઇ કવિ ત્રીજી કવિતા વાંચવા બેસી ગયા તો તેમના પર ચિઠ્ઠીઓ આવવા માંડશે. ઓડિયન્સમાંથી  નહીં પરંતુ પાછળ બેઠેલા બીજા કવિઓ તરફથી. એટલે આપણી આવતી ઊંઘ ઉડી જાય. અને તેમ ઓછું કોય તેમ લોકો વાહ વાહ કરી ને ઊંઘવા નહીં દે!

                     ભાષણ સાંભળવાની મઝા તો આપણાં ભૂતપૂર્વના વડા પ્રધાન શ્રી મનમોહન સિંહના ભાષણમાં. હું કહેતો કે “મનમોહનસિંહને કોઇ દુશ્મન જ નથી. કારણ કે એ શું બોલે છે તે જ કોઇને સમજાતું નથી..” એ એમની જાતે નીચું ડોકું કરીને બોલ્યે જાય છે. મને તો લાગે છે કે દુનિયામાં સૌથી બોરિંગ પ્રવચનો દરેક દેશની પાર્લામેંટમાં થતા હશે. તેમ છતાં ઊંઘવા માટે પાર્લામેંટ નકામી.પુષ્કળ બૂમાબૂમ થતી હોય છે.આપણે ત્યાં તો વિરોધ પક્ષ વિરોધ કરવાનું નક્કી કરીને જ આવે અને ગાદી પર બેઠેલા પક્ષના પ્રધાન બીજા એમ.પી.ના માથામાં જાત જાતના આંકડા ફટકારે.એટલે એમ.પી. લોકોને ઊંઘ આવે ખરી ? મને લાગે છે કે એ ઊંઘ ઉડાડવા માટે જ આ સભ્યો,બૂમો પાડતા હશે. અને ગાળા ગાળી કરતા હશે.

                 છેલ્લે,કદી વિચાર્યું છે કે જે લોકોને ભાષણોમાં ઊંઘ આવતી હોય છે તે લોકો કરીના કપૂર સ્ટેજ પર બેસીને બીજું કાંઇ જ ન કરવાની હોય અને ફક્ત છીંકો ખાવાની હોય તો તેને જોતાં મટકું પણ નહીં મારે !

મધર્સ ડે –અમેરિકા (હરનિશ જાની)

મધર્સ ડે –અમેરિકા

આ ૧૩મી મેના દિવસે અમેરિકા મધર્સ ડે મનાવશે. દુનિયાના અમુક દેશો પણ અમેરિકાને પગલે ચાલી, મે મહિનાના બીજા રવિવારે મધર્સ ડે ઉજવે છે. કેટલાક યુરોપીયન દેશો માર્ચ મહિનામાં ઉજવે છે. અમેરિકામાં ૧૯૦૮માં મધર્સ ડેની શરુઆત થઈ હતી.

       પહેલ વહેલાં મેં ૧૯૭૦માં આ અમેરિકન તહેવાર વિષૅ જાણ્યું .ત્યારે નવાઈ લાગી હતી અને કોલેજમાં અમેરિકન મિત્રો આગળ ભારતીય સંસ્કૃતિની વાતો કરી. મેં કહ્યું હતું કે અમારે ત્યાં ૩૬૫ દિવસ મધર્સ ડે હોય છે. અમે તો માબાપને ભગવાન સ્વરૂપ ગણીએ છીએ. માતૃ દેવો ભવ. પિતૃ દેવો ભવ. તે સમય એવો હતો કે હું અમેરિકાના જીવનનો અને સંસ્કૃતિનો પરિચય મેળવતો હતો. પરંતુ સમય જોડે અમેરિકાના આ તહેવારને અમે–મારા કુટુંબમાં– ઉજવતા થઈ ગયા છે. આપણી આજુબાજુ સૌ કોઈપણ તહેવાર ઉજવે ત્યારે બેસી રહી દેશના ઉત્સવોને યાદ કરવા કરતાં આ નવા દેશના ઉત્સવો કેમ ન ઉજવીએ? અમે પણ બધાની સાથે ઉજવવાનો રિવાજ રાખ્યો છે. અને એ હિસાબે અમે દિવાળી ન ઉજવાય તો કાંઈ નહીં ક્રિસમસ તો છે. એને દિવાળી સમજી  ક્રિસમસ વરસોથી અમારા ઘરમાં ઉજવીએ છીએ. તેવી રીતે મધર્સ ડે અને ફાધર્સ ડે પણ ઉજવીએ છીએ. અમેરિકાના આ દિવસો વેલેન્ટાઈન ડેની જેમ જ

ઉજવાય છે. આટલા વરસોમાં જોયું છે કે અમેરિકાના મોટા ભાગના તહેવાર કમર્શિયલ હોય છે. આપણા મોટા ભાગના તહેવારો ધાર્મિક હોય છે.કમર્શિયલ એટલે તે દિવસે કરોડો કાર્ડ વેચાશે,કરોડો ડોલર્સના ફલાવર્સ અને કરોડો ચોકલેટનું વેચાણ થશે .

             અહીં લાંબા ગાળા પછી મધરની થતી ટ્રિટમેન્ટ જોઈ. દીકરાઓમાં ખાસ કરીને ,પરણેલા દીકરાઓમાં પણ માની ટ્રિટમેંટ બહુ સારી નથી હોતી. ખાસ કરીને વિધવા માતાની. જુવાનીમાં પતિ પત્ની સજાગ હોય છે. અને ઘડપણમાં સ્વતંત્ર જીવન જીવાય એવી વ્યવસ્થા જુવાનીમાં જ કરતા હોય છે. અને મોટા ભાગના સિનીયર કપલ ગરમ હવામાનવાળા સ્ટેટસ– ફલોરિડા કે કેલિફોર્નિયા–  રહેવા જતા રહે છે. અહીં ભણતરને કારણે સિનીયર લેડિઝ પણ સજાગ હોય છે. પરંતુ ઘણી વખત પુત્રપ્રેમને કારણે પુત્રની વાતોમાં સપડાય જાય છે. મિત્રો સાથેની વાતો પરથી એટલું જરૂર કહી શકું કે સિનીયરોએ જીવતાજી પોતાનું ઘર પોતાના છોકરાંના નામે કદી ન કરવું. નહીં તો ઘરડાં ઘરમાં રહેવાનો વારો આવે. બીજું મેં જોયું છે કે નાનપણમાં

તમારા બાળકોને કેવા સંસ્કાર આપો છો તેના પર ઘડપણમાં તેમના વર્તનનો આધાર રહે છે. શું અમેરિકન કે શું ભારતીય મા બાપ આ વાત બન્ને દેશને લાગુ પડે છે.

આપણા દેશની સંસ્કૃતિમાં તો આપણે દેશની ધરતીને પણ ભારત માતાનું નામ આપ્યું છે. જનની જન્મભૂમિ સ્વર્ગથી પણ મહાન છે. જે દેશમાં દુર્ગામા અંબામા જેવી નવ દુર્ગાઓ પૂજાતી હોય ત્યાં માતાનું સ્થાન અનોખું રહેવાનું. આપણા મહાભારતના ગ્રંથમાં પણ કુંતી અને ગાંધારીનો મહિમા ગવાયો છે. રામાયણમાં જો ખરેખર મહિમા ગાવો હોય તો તે સીતાજીનો ગાવો જોઈએ. જન્મ્યાં  રાજમહેલમાં પણ રાણીનું સુખ ન પામ્યાં. એકલે હાથે બે પુત્રોનો ઉછેર પણ વનમાં માતાએ કર્યો. મારું ચાલે તો રામાયણને સીતાયણ કહું. સીતાજીને બીજીવાર વનવાસ આપ્યો ત્યારે ન્યાયપ્રિય પતિદેવ પોતે પત્ની સાથે કેમ ન જોડાયા?

મારું કુટુંબ પણ મધર્સ ડે ઉજવે છે. અમારી દીકરીઓ નવ અને બાર વરસની હતી ત્યારે પોતાની મમ્મીને સરપ્રાઈઝ આપવા વ્હેલા ઊઠીને છાનામાના ચ્હા બનાવી ,અમારા પાછલા ગાર્ડનમાંથી ગુલાબના ફૂલ લાવી, ટ્રેમાં મુકીને  બેડમાં પોતાની મમ્મીને બ્રેક ફાસ્ટ કરાવ્યો હતો. અમારી દીકરીઓ ઘરમાં ગમે તે પ્રસંગ હોય કાર્ડ તો હાથે ચિતરીને જ બનાવે છે. તો તેમાં કાર્ડ પણ મુક્યું હતું. કહેવાની જરૂર નથી કે પછી એમની માતાને રેસ્ટોરાંમાં લઈ જવાની જવાબદારી પિતાની જ હોય છે.

          અમેરિકાને જોતાં લાગે કે આ મધર્સ ડેનો તહેવાર બન્યો છે તે સારું છે. એ બ્હાને  કુટુંબ ભેગું થાય અને એક સાથે ઉજવણી કરી શકે છે.

હું પોતે મધર્સ ડેને દિવસે મારી મૃત માને અહીં અંજલિ આપું છું .ખરું જોતાં હું એને ભૂલ્યો જ નથી. એટલે યાદ કરવાનો પ્રશ્ન ઊભો થતો નથી. મેં મારા હાસ્ય નિબંધ સંગ્રહને મારી માતા “સુશીલા”નું શિર્ષક આપ્યું છે. અને નસીબ તો જુઓ એ પુસ્તકને ગુજરાતી પરિષદે શ્રી જ્યોતીન્દ્ર દવે પારિતોષિક આપ્યું છે. મારા પહેલા વાર્તા સંગ્રહને મારા પિતાનું નામ “સુધન” આપ્યું છે. તેને પણ ગુજરાતી અકાદમીનું બીજું પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું છે.

મારી માતા જગતની સ્ટાન્ડર્ડ મા હતી. છોકરાંના સુખે સુખી અને છોકરાંના દુખે દુખી. મારી માતાના મારા પર ઘણાં ઉપકાર છે. ગણાવી શકાય પણ નહીં પણ મારે બે વાત તો અહીં ટાંકવી જ પડશે. એ રીતે મધર્સ ડેની મારા મધરને અંજલિ આપીશ.

          હું ખૂબ નાની ઉંમરે રાજપીપલાની કરજણ નદીમાં તરવાનું શીખ્યો હતો. મિત્રો સાથે દરરોજ નદીમાં તરવા જવાનું. કોઈપણ ઋતુ હોય નદીએ જઈએ જ. ખરેખર તો આજકાલના છોકરાઓ કોઈ કોફી શોપમાં મળે તેમ અમે નદીના ઓવારે મળતા.(તેનો લાભ એટલો થયો કે વડોદરા યુનિ.ની બોટિંગ અને સ્વિમીંગ ટીમમાં જગ્યા

મેળવી હતી.) એક દિવસે ચોમાસાની સિઝનમાં સાંજે તરવા જવા અમે ત્રણ મિત્રો નિકળતા હતા.ત્યારે અમે બાર તેર વરસના હતા. વાદળા. ઘેરાયાં  હતા. સાંજે અંધારું થઈ ગયું હતું. મારી બાએ મને નદીએ જવાની ના પાડી. મેં તેનું ન માન્યું.મને ઘણો સમજાવ્યો. તેણે વાદળાં બતાવીને મનાવ્યો. પણ હું ભાગ્યો. અમે ત્રણ નદી પાસે આવી પહોંચ્યા. અને વાવાઝોડું ચાલું થયું અને નદીના  કાળા પાણી ઉછાળાં મારતાં હતા.. ધોધમાર વરસાદ ચાલુ થયો. અમે પાણીમાં પડવાનું માંડી વાળ્યું. અમારા સિવાય ત્યાં કોઈ નહોતું. અમે ત્યાં મહાદેવના મંદીરમાં ભરાયા. થોડી વારે, દૂર જોયું તો મારી બા છત્રીમાં , હાથમાં બીજી છત્રી લઈને આવતી હતી. વરસાદ એટલો હતો કે તે ઓળખાઈ પણ નહીં અને છત્રી હોવા છતાં પલળી ગઈ હતી. અમને જોયાં. મને બાઝીને રડી પડી.”આ છોકરો મારી ના પર ગયો છે.તે ઘેર પાછો આવે તો સારું” તેની ચિંતા–વલોપાત આંખમાં છલકાતાં હતા.

આવી ચિંતા અને દેખભાળ કરે તે મા.

બીજો પ્રસંગ– હું છઠ્ઠી ગ્રેડમાં હતો. અને અમારી સ્કુલમાંથી પાવાગઢના પર્યટને જવાનું હતું. સવારે આઠ વાગે બસ સ્ટેન્ડ પર મળવાનું હતું . સવારે મને થયું કે હું મોડો પડીશ.  મારી બાએ મારા માટે ગરમ દૂધ બનાવ્યું હતું. આઠ વાગવા આવ્યા હતા. હું મોડો ના પડું એમ સમજીને દૂધ પીધા વિના દોડ્યો બસ સ્ટેન્ડ તરફ જે માઈલ દૂર હતું. બસ ઊપડવાની તૈયારીમાં હતી. હું અંદર ગોઠવાયો. બસ ઊપડી. અને ઊભી રહી. આગળ જોયું તો મારી બા હાથમાં દૂધનો પ્યાલો લઈને ઊભી હતી. અમારા ટીચર હરિહર પંડ્યાએ તેની સાથે વાત કરી અને મને ઊતાર્યો .મારા દૂધ પીધા પછી બસ ઊપડી. મને દૂધ પીતો જોઈને જે હરખાય તે મા. તેનો ચ્હેરો હજુ યાદ છે.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં મા પર ઘણી કવિતાઓ લખાય છે. પરંતુ મને ગમતી પંક્તિઓ આ રહી.

અંધાર ઘેરે દિસે નહીં દિશ જો

દીવાદાંડી અચલા  તે ‘મા‘ ના અવર કો

અગણિત તારા આભે ચમકતા

ધ્રુવનો જે તારો તે ‘મા‘ ના અવર કો

 કવિ–કનુ સૂચક ‘શીલ‘

 

 

 

 

વાર્તા– મહાકવિ ગુન્દરમ્–માંથી થોડા અંશો. (હરનિશ જાની)

વાર્તા– મહાકવિ ગુન્દરમ્–માંથી થોડા અંશો.

 ગુજરાત છોડી અમેરિકમાં વસેલા કવિ ભગવતીપ્રસાદ,કવિ નરભેરામ અને કવયિત્રી ચંપાબેન ચોરસિયાને, અમેરિકામાં રહેતા એક નવોદિત કવિ “મહાકવિ ગુન્દરમ્” મળવા આવે છે. અને તેમની વાતો અહીં મુકી છે.

“તમને અમેરિકાના ગુજરાતીઓએ મહાકવિનો ખિતાબ આપ્યો છે?” મેં (ભગવતી પ્રસાદ) નમ્રતાથી પૂછ્યું. મહાકવિ બોલ્યો,“અરે મુરબ્બી! ખિતાબ તો અંગ્રેજો આપતા. એ જમાના ગયા હવે તો ખિતાબ આપણી જાતે સર્જવાના; પછી તે કોઈ પણ ક્ષેત્ર હોય. તમે એમ માનો છો કે રજનીશજીને બ્રહ્માએ ‘ભગવાન’ બનાવેલા? અરે! ગઈ કાલ સુધી સિનેમાનાં ગાયન ગાનારા આજે પંડિત થઈ ગયા છે અને નૌશાદઅલીના ઑરકેસ્ટ્રામાં સારંગી વગાડનાર આજે ઉસ્તાદ થઈને બેઠા છે. ગુજરાત માટે કહેવાય છે કે હવે કોઈ મહાકવિ પેદા થવાનો નથી. તે મારાથી સહન ન થયું. આમ તો કવિતા લખું એટલે હું કવિ ગણાઉં જ. પરંતુ તેથી વધુ તો હું અનુભવી છું. એટલે મારું નામ મુકેશમાંથી મહાકવિ કરી નાખ્યું.”

મેં કહ્યું: “એમ મહાકવિ ન થવાય.”

“કેમ ન થવાય? જો હું જ મારી જાતમાં ન માનું તો બીજાં કેવી રીતે માનશે? આઈ એમ ગોઇંગ ટુ સેલ માય આઇડિયા ટુ ગુજરાતી પીપલ. હા, હવે મારા પછી ગુજરાતમાં કોઈ મહાકવિ નથી થવાનો એ વાત કબૂલ.”

મેં પૂછ્યું: “પ્રાચીન કાવ્યોનો અભ્યાસ કર્યો છે, ખરો?”

તે બોલ્યો: “મુરબ્બી! આ નવો યુગ છે. ઍરૉપ્લેનનો, ટી.વી.નો ને ઈન્ટરનેટનો. તમે જ વિચારો આ બધું નરસિંહ મહેતાને મળ્યું હોત તો? મહેતાજી પોતાના ઘરમાં હરિજનોને બેસાડી ચાનો ઘૂંટડો ભરતાં ટી.વી. જોતા હોત ને બાઈ મીરાં કૃષ્ણને યાદ કરવાને બદલે ફોન પર કલાકો સુધી બહેનપણી જોડે વાત કરીને ઝેર ઉતારવાના કીમિયા શોધતાં હોત.”

હું તો સ્તબ્ધ થઈ ગયો. કંઈ કહેવા માટે મૂર્છા વળે એ પહેલાં એણે ઉમેર્યું: “મારા પ્રિય કવિ સુન્દરમ્’ તેમને સન્માનવા મેં ‘ગુન્દરમ્’ નામ પસંદ કર્યું છે. બાકી, આજકાલના કવિઓની કૃતિની વાત તો બાજુ પર રાખો એમનાં નામ જુઓ તો એ નામનાં પણ ઠેકાણાં નહિ.”

વિષય બદલવા મેં પૂછ્યું: “તમે હજી હૅટ કેમ ઉતારી નથી?” “મહાશય, એમ પૂછો કે હૅટ કેમ પહેરી છે? આ હૅટ પણ મારા મહાકવિ થવાના આઇડિયામાં ઉપયોગી છે. આ જમાનો ટ્રેડમાર્કનો છે. મેં બધા જ સાક્ષરોની તસવીરોનો અભ્યાસ કર્યો છે. કોઈ ડગલાં ભરનારને પણ કહો કે કવિ નર્મદના કાવ્યની બે લીટી બોલો તો તેને ફાંફાં પડી જશે. પણ તેમનો લંબગોળ પાઘડીવાળો ફોટો એ તરત જ ઓળખી કાઢશે.”… અને તે મંદ મંદ હસવા લાગ્યો. જાણે સૂચવતો ન હોય કે હું તમારા કરતાં હોંશિયાર છું.

ને રવિવારે અમે ત્રણ(કવિ ભગવતીપ્રસાદ,કવિ નરભેરામ અને કવયિત્રી ચંપાબેન ચોરસિયા)  બેઠાં હતાં; મજાની વાતો ચાલતી’તી ત્યાં બૅલ વાગ્યો. બારણું ખોલ્યું; સામે મહાકવિ ઊભો હતો. મેં આવકાર આપ્યો: “આવો, તમારી જ રાહ જોવાય છે.” મેં (ભગવતી પ્રસાદ) જોયું તો ચંપાબહેન હસવું ખાળી શકતાં નહોતાં. તે બોલ્યો, “મારી હૅટ જોઈને હસો છો ને? જો એમ જ હોય તો મારો આઈડિયા કામ કરી ગયો. જુઓ તમારું ધ્યાન કેવું ખેંચ્યું?”

        મેં પૂછ્યું: “તમે ગઝલો લાવ્યા છો ને?” તે બોલ્યો: “ગઝલો અને કાવ્યો પણ. ઉપરાંત થોડાં હાઈકુ પણ.” મહાકવિ બેઠો. પછી નરભેરામ તરફ જોઈને કહે: “ગુજરાત સરકારે તમારા કાવ્યસંગ્રહને ઇનામ તો આપ્યું પરંતુ તમારું લખાણ આપણને પસંદ નથી. મને લાગે છે કે આપણા દેશની પ્રણાલી મુજબ ઇનામ મેળવવામાં મિત્રોએ મદદ કરી છે.” નરભેરામ માટે આ વાત અસહ્ય હતી. તેઓ કંઈ પણ બોલે તે પહેલાં મહાકવિએ આગળ ચલાવ્યું: “બહેન, તમારાં કાવ્યો સરળ છે; પરંતુ ઝાડપાન, પાણી પથ્થર, આત્મા-પરમાત્મા સિવાય તમારે બીજું પણ કંઈક લખવું જોઈએ” અને પછી ધીરે રહીને ઉમેર્યું: “શરાબ પર લખો; શરાબ પર. પેલા અમિતાભ બચ્ચનના પિતાએ વિના દારૂ પીધે ‘મધુશાલા’ પર લાખ્ખો રૂપિયા બનાવ્યા.”

નરભેરામ કહે: “મહાશય, એ બધાંની વાત મેલો, તમે શાના પર લખો છો?”

“મારે હાથે જે કાંઈ ચઢે તેના પર લખી નાખું.” અમે ત્રણે એકસાથે જ બોલ્યાં: “એટલે?”

તે ઠાવકાઈથી બોલ્યો: “જુઓ ગાલિબના જમાના પહેલાંથી ગઝલો લખાય છે. આજ સુધીમાં હજારો શેર શાયરી લખાયાં છે. તેની આપણા ગુજરાતીઓને તો ક્યાંથી ખબર હોય? તેનો પરિચય કરાવવા હું તેનું ગુજરાતી ભાંષાતર કરું છું. મારું ભાષાંતર બહુ ઉત્તમ નથી થતું. પણ જો તેમાં મૂળ કૃતિનો અણસાર પણ ન આવતો હોય અને મૂળ કૃતિનો ભાવ પણ અંદર ન આવતો હોય તો તે મારી મૌલિક કૃતિ જ કહેવાય ને?”

નરભેરામ કહે: “એને મૌલિક રચના નહિ તફડંચી કહેવાય.”

મહાકવિ ગુન્દરમ્ બોલ્યો,“મને કંઈ વાંચવા દેશો કે પછી તમારું જ હાંક્યે રાખશો?”

તેણે હાથમાં ફાઈલ લીધી ને કહ્યું: “જુઓ એક શેર પેશ કરું છું…”

 નજર છે ક્યાં અને નિશાન છે ક્યાં

 તમે તો ગજબની કરામત કરો છો?

        વાતો વાતોમાં અમને ઘાયલ કરીને

         તમે તો ગમ્મતની કયામત કરો છો.

        પસંદ છે અમને ઘાયલ થવાનું

          નિશાન બનવું અમને ગમે છે.

        ગણાવી મુશ્કેલીઓ મહોબ્બતના રાહની,

        તમે તો સફરની હોનારત કરો છો.”

ત્યાં તો ચંપાબહેન કહે: “વાહ ભાઈ! વાહ.” મેં કહ્યું: “સરસ.” નરભેરામ તાકી રહ્યા. તે કંઈ જ ન બોલ્યા. ગુન્દરમ્ બોલ્યો: “આમાં તમને અનુવાદની ગંધ આવી? કહો જોઉં.” પછી ઉમેર્યું: “આ તો ફિલ્મ સી.આઈ.ડી.”નું શમશાદ બેગમે ગાયેલું ગીત “કહીં પે નિગાહેં કહીં પે નિશાના.”

નરભેરામ કહે: “આમ તે ગઝલ લખાતી હશે? ગઝલ લખવા દિલમાં દર્દ જોઈએ. ભગ્ન હૃદય સાથે ગઝલ લખો તો રંગ જામે.”

તે બોલ્યો: “મૂરખ હોય તે પ્રેમમાં નિષ્ફળ જાય. બંદા તો પડોશીની છોકરી પર જ દોરી નાખતા; પરણ્યા પણ તેને જ ને તેય પરનાતના પડોશી.”

ચંપાબહેન કહે: “ચાલો, બીજી એકાદ કૃતિ વાંચો.”

મહાકવિએ ફાઈલનાં પાનાં ફેરવ્યાં ને કહે: “આનો પાયો સંસ્કૃતનો છે. સાંભળો…

 “સ્મિતમય આ વદન પ્રકાશપુંજ રેલાવે.

 શ્યામલતા તારા કેશની હૃદયકુંજ સજાવે.

 સ્વર્ણિમ તારી કાયા ને છલકાતું યૌવન

 પ્રિયે! ઓહ, પ્રિયે! સર્વત્ર પ્રણયગુંજ ફેલાવે.”

નરભેરામ કહે: “તમે પ્રાસાનુપ્રાસ સારા ગોઠવ્યા છે; કલ્પના પણ સુંદર છે. પરંતુ કૃતિ કંઈ જામતી નથી.” ત્યારે ચંપાબહેન કહે: “આ પણ અનુવાદ જ હશે, નહિ?”

“હાસ્તો…” તે બોલ્યો: “પારસમણિ ફિલ્મમાં હેલનનો ડાન્સ નહોતો?”

 “હંસતા હુઆ નૂરાની ચહેરા;

 કાલી ઝુલ્ફેં રંગ સુનહરા

 તેરી જવાની તોબા તોબા

 દિલરુબા, દિલરુબા.”

“તમને લોકોને એ બહુ નહિ સમજાય. હેલનના ભક્તોને કવિતાનું ભાન નહિ ને કવિતાના ભક્તોને હેલનમાં રસ નહિ. એટલે વાત જ શી કરવી?”

મેં તેને પૂછ્યું: “તમે માણસ તો સારા દેખાઓ છો પછી આવું શા સારુ કરો છો?”

તે બોલ્યો: “મુરબ્બી, જમાનો રિસાઈકિલંગનો છે: જૂની વસ્તુ નવા સ્વરૂપે હાજર કરવાનો યુગ છે. જુઓને… ગઝલો બધી આપણી નથી ને આપણી છે તે ગઝલો નથી. ગઝલો મૂળ તો ઉર્દૂની. આપણાં બહુ બહુ તો પ્રભાતિયાં ને ભજનો; બાકી કાવ્યો ને ગરબા.”

નરભેરામ કહે: “હવે બંધ કરો તમારો બકવાસ. મને લાગે છે કે હવે આપણે છૂટા પડવું જોઈએ.” જેવા નરભેરામ સોફા પરથી ઊઠ્યા કે મહાકવિ બોલ્યા: “અરે! બેસો, બેસો, તમને જોઈને મને હાઈકુ સ્ફુર્યું.

સોફામાં બેઠા.

મરણ પંજામાં

જીવન ડૂબે.

“તમે આને હાઈકુ કહો છો?” નરભેરામ બોલ્યા: “હાઈકુમાં તો પાંચ, સાત ને પાંચની  શ્રુતિ સંખ્યા ત્રણ પંક્તિમાં હોય છે. ‘મરણ પંજામાં’ તો છ અક્ષર જ થયા.” મહાકવિ કહે: “તમે કવિ છો છતાં તમારું ગણિત પાકું છે. બાકી આજકાલ કવિઓ સમાસ અને છંદમાં લખવાને બદલે અપદ્યાગદ્યમાં લખે છે. કારણ કે એમનું ગણિત જ કાચું હોય છે. સારું તો ‘મરણ પંજામાં’ને બદલે કરી નાખો ‘મરણના પંજામાં’ થઈ ગયા કે નહિ સાત અક્ષર?”

મારાથી હવે ન રહેવાયું. મેં કહ્યું: “હું તમને ફરીથી પૂછું છું કે આમ કરવાનો અર્થ શો છે?”

તે કહે: “હું પણ એમ જ પૂછું છું. મારી કૃતિ કોઈ છાપે નહિ ત્યાં સુધી એનો શો અર્થ છે? નાટક ભજવાય નહિ ને કાવ્ય છપાય નહિ તો વાંઝિયા કહેવાય. આપણને તમારો સપોર્ટ જોઈએ છે.” હવે નરભેરામ ખરેખર બગડ્યા.

“ચાલતી પકડો. મોટા સપોર્ટ શોધવા નીકળ્યા છો તે.”

XXXXXXXXXXXXXXXXX

ઈ–પુસ્તક “સુધન” માંથી.

ડિલીવરી બોય (હરનિશ જાની) -એક વાર્તા

 ડિલીવરી બોય

               ત્યારે હું ન્યૂ યોર્ક યુનિ.માં એન્જીનીયરીંગ કોલેજના ગ્રીનીચ વીલેજના કેમ્પસમાં ભણી રહ્યો હતો. અને બ્રોડ વે પરના એક જૂના બિલ્ડિંગના  એક સ્ટુડિયો એપાર્ટમેંટમાં રહેતો હતો. મને ગ્રીનીચ વીલેજ ગમતું કારણકે  નવરાશના સમયે રખડપટ્ટી કરવા મારા જેવા સાહિત્ય કલા અને સંગીતના રસિયા માટે ન્યૂ યોર્કમાં આનાથી વધુ સરસ જગ્યા નહોતી. અહીં બધું જ મળી રહેતું. નજીકના વોશિંગ્ટન પાર્કમાં દુનિયાભરના આર્ટિસ્ટ ચિત્રો દોરતા જોવા મળે. ત્યારે કેટલીય નાઈટ ક્લબોમાં નવા મ્યુઝિશીયન નસીબ અજમાવતા દેખાય. આમાં ડેલાન્સી સ્ટ્રીટ પર એક ડિલોરેન્ઝો પીઝા શોપ હતી. જે મારા એપાર્ટમેંટ અને કોલેજની વચ્ચે હતી.બધું નજીક નજીકમાં હતું. મારા કોલેજના ફ્રી સમયમાં મેં ત્યાં પીઝા ડિલીવરીની નોકરી લઈ લીધી હતી. શની રવિ તો આખો દિવસ હું થાકી જાઉં ત્યાં સુધી કામ કરતો. મારે કોલેજની ફી અને જીવન નિર્વાહ માટે પૈસા ઉભા કરવાના હતા. પીઝા ડિલીવરી માટે હું મારી સાયકલ વાપરતો. તેના પર ચાર પાંચ પીઝાના પેકેટ તો સ્હેલાયથી મુકી શકતો હતો. સામાન્ય રીતે એક માઈલની અંદરના ઓર્ડરોની ડિલીવરી મારા માથે રહેતી. ઈટાલિયન માલિક ડિલોરેન્ઝોને મારી સાથે સારું બનતુ. હું બધાં કામ ચીવટથી કરતો .મારાથી કોઈ દિવસ નહોતી કોઈ ખોટી ડિલીવરી થઈ કે પૈસા ચાર્જ કરવામાં નહોતો કોઈ લોચો માર્યો. એટલે એ મારા કામથી ખૂશ હતો. મારો પગાર તો નહીંવત્ હતો. પરંતુ ખરી મઝા તો ટીપમાં હતી. વીસ ડોલરના પીઝા પર પાંચ –દસ ડોલર તો સ્હેજે મળતી. આમ જુઓ તો આ પીઝા શોપ બહારના ઓર્ડર પર જ ચાલતી. ડિલીવરી માટે ચાર પાંચ જણ કામ કરતા હતા.

                આ શોપની  પાસે ચાર પાંચ વીસ વીસ માળના હાઈરાઈઝ એપાર્ટમેંટ બિલ્ડીંગ્સ હતા. એ એરિયા લાફરાક સીટી કહેવાતો. મોટા ભાગના ઓર્ડર તો આ બિલ્ડીંગ્સમાંથી જ આવતા. ઘણીવાર તો હું બોક્ષ હાથમાં ઊંચકીને જ ચાલીને આપી આવતો. જ્યારે હું એપાર્ટમેંટનો ડોરબેલ વગાડતો. ત્યારે જે વ્યક્તિ બારણું ખોલે તે મારી પાસેથી પીઝા લઈ લે અને સામાન્ય રીતે પૈસા ગણીને હાથમાં તૈયાર રાખે. જેથી ડિલીવરી જલ્દી પતી જાય. જ્યારે બારણું ખૂલતું ત્યારે મારે ન જોવું હોય તો પણ અંદરના દ્રશ્ય પર નજર પડતી.. ખાસ કરીને પીઝાની રાહ જોતાં ભૂખ્યા ફેમિલી મેમ્બર્સ –બાળકો તો બારણું ખોલતાં પહેલાં દોડી આવતાં. અને અંદરના રૂમના ફર્નિચર અને દિવાલ પર લટકાવેલા ડ્રોંઈગ્સને બીજું ડેકોરેશન જોતાં તે ભાડૂતની આર્થિક સ્થીતીનો પણ ખ્યાલ આવી જતો.અને અહીંથી કેટલી ટીપ મળશે એનો અંદાજ પણ સ્હેજે આવી જતો. તે  શનિવારે ડિલોરેન્ઝોએ ત્રણ ડિલીવરી પકડાવી. બપોરના બાર જેવા થયા હશે. મેં મારો લંચ લઈ લીધો હતો. એટલે સાયકલ મારી મુકી લાફરાક સીટી તરફ. દસ પંદર મિનીટમાં તો બિલડીંગ નંબર વન પર પહોંચી ગયો. ત્યાં બે ડિલીવરી તો ગ્રાઉંડ ફ્લોરની જ હતી. અને ત્રીજી 17W માં સત્તરમાં ફ્લોર પર કરવાની હતી. ત્યાં જઈને મેં ડોરબેલ વગાડ્યો. અંદરથી ક્લાસિકલ મ્યુઝીકના સૂર આવતા હતા. રુમમાં આછો પ્રકાશ હતો. એક છોકરીએ હસતા હસતા આવીને બારણું ખોલ્યું. અને બોલી,”ફાયનલી, વી ગોટ પીઝા.” મેં કહ્યું કે “આઈ ટ્રાયડ માય બેસ્ટ. ઈટ ઈઝ સ્ટીલ હોટ,” મેં જોયું કે તે ખૂબ દેખાવડી હતી અને આનંદમાં હતી.તેણે બ્લુ ટી શર્ટ પહેર્યું હતું. જોઈ શકાતું હતું કે તેણે બ્રા નહોતી પહેરી. તેની પાછળ ઉપરથી ખુલ્લા બદનવાળો એક યુવાન ઊભો હતો.તેના શરીર પર પરસેવાના ટીપાં દેખાતા હતા. બન્નેના વાળ રઘવાયા હતાં. તે બન્ને ઈટાલિયન લાગતા હતા. પાછળના ભાગમાં એક ટેબલ પર હાઈનેકન બિયરની ખાલી બોટલો પણ દેખાતી હતી. છોકરીએ મને પંદર  ડોલર આપી અને ગણીને છુટા ચાર ડોલર આપ્યા. અને બોલી,”થેન્ક યુ” અને બારણું બંધ કરી દીધું. મને થયું ફક્ત ચાર જ ડોલર !

                 આખો દિવસ મારે આ ડિલીવરીની દોડધામ રહી. શનિવાર હતો એટલે બે ચાર જગ્યાએ જુવાન છોકરા છોકરીઓ વધુ જોવા મળતા. બે ચાર એપાર્ટમેંટમાં સિનીયર સિટીઝન હતા. છેવટે સાંજે સાતેક વાગે મારી છેલ્લી ડિલીવરી પતાવવા લાફરાક સીટીના બિલ્ડીંગ નંબર વન પર આવ્યો. અહીં હું બપોરે ડિલીવરી માટે આવ્યો હતો. આ વખતે પણ મારે સત્તરમાં ફ્લોર પર જવાનું હતું. એપાર્ટમેંટ નંબર 17 H માં. લોબીમાં ચાલીને જોયું તો તે એપાર્ટમેંટનું બારણું અડધું ખુલ્લું હતું. અને અંદરથી સ્પેનિસ ઉચ્ચારોવાળી અંગ્રેજી ભાષામાં પરુષનો  અવાજ આવતો હતો,” કોણ છે તારો બોય ફ્રેંડ? કોઈ અમેરિકન છે? આખો દિવસ ક્યાં હતી?” અને છોકરીનો રડવાનો અવાજ આવતો હતો. મને લાગ્યું કે અહીં કોઈ પ્રોબ્લેમ છે.

છોકરી રડતા રડતા બોલતી હતી કે “હું શોપીંગ કરવા ગઈ હતી અને કારના ટાયરમાં પંકચર હતું.એટલે રિપેરીંગમાં મારો ટાઈમ બગડ્યો.” પરુષ બોલે જતો હતો કે “નક્કી તારે કોઈ લફરું છે.”

મારે ડોરબેલ તો મારવાનો નહોતો. જઈને ઉભો રહ્યો. જોયું તો પેલી બપોરવાળી છોકરી હતી.બ્લુ ટી શર્ટ પહેર્યું હતું અને અંદર બ્રા હતી તે પણ દેખાતી હતી. આંખો ભીની હતી.મને તેણે જોયો.એની આંખમાં એક ચમક આવી ગઈ.એણે પુરુષના હાથમાંથી ઝટકો મારીને હાથ છોડાવી દીધો, અને પુરુષ કાંઈ વિચારે–બોલે તે પહેલાં, પોતાની પર્સ ખોલી અંદરથી એક ગડીવાળેલી નોટ કાઢી,ઝડપથી મારા હાથમાંથી પીઝા લઈ લીધો. અને એ નોટ મારા હાથમાં સરકાવી દીધી. અને “કીપ ધ ચેન્જ”  બોલી અને મને ધક્કો મારીને બારણું બંધ કરી દીધું. હું કાંઈ પણ વિચારવાની હાલતમાં નહોતો. મેં જોયું તો ટીપની પેલી નોટ સો ડોલરની હતી.

(મમતા માસિકમાંથી સાભાર)

વ્હેમીલા અમેરિકન પ્રેસિડન્ટસ્ (હરનિશ જાની)

વ્હેમીલા અમેરિકન પ્રેસિડન્ટસ્

જ્યારે પણ આપણે ત્યાં લોકોની અંધશ્રધ્ધાની વાત નિકળે ત્યારે આપણે પશ્ચિમના દેશો અને વિજ્ઞાનની વાતો કરીએ છીએ. પરંતુ ધ્યાનથી જુઓ તો અમેરિકામાં પણ વ્હેમ અને અંધશ્રધ્ધાનો રાફડો ફાટ્યો છે. અમેરિકનો તો અમેરિકનો, તેમના પ્રેસિડન્ટ અને પોલિટીશીયનો પણ અંધશ્રધ્ધાળુ હોય છે. હવે આ પ્રેસિડન્ટ પણ અંધશ્રધ્ધા અને વ્હેમોમાં માનતા હોય તો પછી રહ્યું જ શું?

સામાન્ય લોકોની વાત કરીએ, હું જે કલર કંપનીમાં કામ કરતો હતો. તેના પ્રેસિડન્ટ બોબ ઝેલર, કંપનીની બોર્ડ મિટીંગ હોય તો  લાલ ટાય પહેરીને કામ પર આવે, તેમને પોતાની લાલ ટાય શુકનિયાળ લાગતી.. બીજી બાજુ મારા જેવી વ્યક્તિ એ જાતના વ્હેમમાંથી છુટીને અમેરિકન રહેણી કરણી અને  અમેરિકન વિચાર પધ્ધતિ અપનાવતી હતી. જ્યારે અમેરિકનોમાં એવા લોકો જોવા મળ્યા જે કાળી બિલાડી આડી ઉતરે તો અપશુકન માને. સામાન્ય નાગરિકની વાત છોડો. અમેરિકન પ્રેસિડન્ટ પણ વ્હેમીલા હોય છે.

પ્રેસિડન્ટ ઓબામા તો ગજવામાં જાત જાતના લટકણિયાવાળી લકી ચેઈન રાખતા. જેમાં દોઢ ,બે ઈંચની હનુમાનજીની મૂર્તિ પણ હતી.

બીજું  ઈલેક્શનને દિવસે તે અચૂક બાસ્કેટ બોલ રમતા, પછી મત આપવા જતા. (અમેરિકામાં જાત જાતના ઈલેક્શન દર વરસે નવેમ્બરના પહેલા મંગળવારે થાય છે.) તે માનતા કે  જો તે બાસ્કેટ બોલ રમે છે ત્યારે  તેમનો કેન્ડિડેટ જીતે છે.. એમના પિતા ઈસ્લામ ધર્મમાં માનતા હતા. તેમનો ઉછેર પણ ઈસ્લામની છાયામાં થયો હતો. ઈસ્લામમાં તો વ્હેમનો પાર નથી. ઈસ્લામ જ કેમ?  બધાં ધર્મોમાં અંધશ્રધ્ધાનો પાર નથી. ખરેખર તો એકની અંધશ્રધ્ધા  તે બીજાની શ્રધ્ધા હોય છે. જગત આખું ચમત્કાર પાછળ દોડે છે. જો કોઈ પથ્થર કે કોઈ ઝાડની ડાળીથી કોઈનો રોગ મટી જાય તો તે જગ્યા તિર્થસ્થાન બની જાય. ફ્રાન્સના લોર્ડસ્ ગામમા સામાન્ય છોકરી  બર્નાડેટે (૧૮૪૪)  એક ટેકરીની પાછળ મધર મેરીના દર્શન કર્યા અને તે લેડીના કહેવાથી આંગળીથી જમીન ખોતરી તો તેમાંથી ઝરણું ફૂટ્યું.પાછળથી એ ઝરણું વ્હેળો બની ગયો. તેના પાણીથી લોકોના રોગ મટવા  લાગ્યા. આજે પણ તે વ્હેળો છે ને લાખો લોકો ત્યાં રોગો મટાડવા આવે છે. રોગો કદાચ બીજા કારણે પણ મટતા હોય.પરંતુ લોકોના મનમાં તે વિષેની શ્રધ્ધા બેસી ગઈ છે. રોમન કેથોલિક ચર્ચે સિસ્ટર બર્નાડેટને સેંન્ટ (સંત)નો દરજ્જો આપ્યો. હવે  તો કહેવાય છે કે એમના સ્મરણથી જ રોગો મટે છે. બીજા એવા સેંટ લુઈસા ઓફ ફાતિમા થઈ ગયા. પોર્ટુગલના વિલેજ ફાતિમાની સીમમાં એક ટેકરી પર લુઈસા નામની એક ભરવાડની છોકરીને તેના બે પિતરાઈ ભાઈ બ્હેન સાથે ઘેટાં ચરાવતાં વર્જિન મેરીએ (૧૯૧૭માં) દર્શન દીધા હતા. તે  ટેકરી આજે તો મોટી ચર્ચ બની ગઈ છે. અને ત્યાં લોકો પોતાના રોગો મટાડવા આવે છે. ક્રિશ્ચીયાનીટી તો આવી વાતોથી ભરી પડેલી છે. તો આ બધા ક્રિશ્ચીયન પ્રેસિડન્ટ તેમાં ન માનતા હોય તો જ નવાઈ.

પ્રેસિડન્ટ વિલીયમ મકેન્લિને શ્રધ્ધા કાર્નેશન નામના ફ્લાવર્સમાં હતી. તે પોતાના કોટમાં ખોસેલું રાખતા. જ્યારે ન્યૂ યોર્ક રાજ્યના બફેલો શહેરમાં ૧૯૦૨ના સપ્ટેમ્બરમા તેમનું લેક્ચર હતુ. તે માટે મંચ પર બોલવા માટે જતા હતા ત્યારે ઓડિયન્સમાં નાની છોકરીને પોતાનું કાર્નેશન આપી દીધું અને સ્ટેજ પર ગયા ત્યાં જ  તેમનું ખૂન થયું હતું . હવે આને શું કહેવાય ! જ્યારે નાના પ્રેસિડન્ટ બુશને વ્હાઇટ હાઉસના  લિંકન બેડરુમમાં ભૂત દેખાતા હતા. તે અનુભવ તેમની દીકરી જેનાનો  પણ હતો. અને સેકન્ડ વર્લ્ડ વોર વખતે લિંકન બેડરૂમમાં વિન્સ્ટન ચર્ચિલ રહ્યા હતા.ત્યાં તેમને લિંકનનું ભૂત દેખાયું હતું.  પ્રેસિડન્ટ બુશ(નાના) ખૂબ ધાર્મિક હતા,તેમના સ્ટાફે તેમને ઓફિસમાં ઘણીવાર જિસસના ફોટા પાસે રડતા જોયા હતા. અને ઈરાક સામે વોરની શરુઆત તેમના ફાધર ( જિસસ)ના હુકમથી ચાલુ થઈ હતી.

એક મઝાની વાત.૧૮૪૦ના પ્રેસિડન્ટ હેરી હેરીસને રેડ ઈન્ડિયનો સાથેની વોરમાં તેમનો નાશ કર્યો હતો ત્યારે રેડ ઈન્ડિયન ચીફે હેરી હેરીસનને શ્રાપ આપ્યો હતો કે દર વીસ વરસે અમેરિકન પ્રેસિડન્ટ ચાલુ ટર્મમાં જ મરશે .તો આ શ્રાપને ‘ટિતેકનો” કહેવાય છે. તો હેરી હેરીસન ૧૮૪૦માં ,૧૮૬૦માં ચૂંટાયલા પ્રે. લિંકન. મકેન્લિ૧૯૦૦માં, ,૧૯૬૦ માં જ્હોન કેનેડી અને ૧૯૮૦માં ચૂંટાયલા રેગન સાહેબ પર પણ ગોળી છુટી. હવે વાત એમ થઈ કે રેગનસાહેબના પત્નીએ પછી સાત વરસ સુધી રેગનસાહેબની કુંડળી જોન ક્વિગલી નામની મહિલા પાસે વંચાવડાવી છે. તે મહિલા દર અઠવાડિયે વ્હાઈટ હાઉસમાં આવતા. અને પ્રેસિડન્ટની બધી મિટીંગો એ જ્યોતિષી મહિલાના કહેવા પ્રમાણે ગોઠવાતી હતી.. અને એ મહિલા કહે તો જ રેગન સાહેબે વ્હાઇટ હાઉસની બ્હાર પગ મુકવાનો, અને કહેવાય દુનિયાના શક્તિશાળી દેશના લિડર. આપણે વિચારીએ તો વાત કેટલી વાહિયાત લાગે છે. પણ આ હકિકત છે. પ્રેસિડન્ટ રેગન આ વાત પ્રેસમાં નકારી કાઢતા હતા. ઓબામાની સામે ઈલેક્શન લડનારા સેનેટર મકેઈન પણ ગજવામાં ઘસાયેલી પેની, નિકલ વિ. રાખે છે.જ્યારે પ્રેસિડન્ટ જિમી કાર્ટર યુ.એફ, ઓ. માં માનતા.તેમણે આકાશમાં ઉડતી રકાબી જોઈ હતી. ત્યારથી માને છે કે કોઈ બીજા પ્લેનેટ પર લોકો વસે છે. સારું થયું કે નાસાના વૈજ્ઞાનિકોને તે શોધવા ન મોકલ્યા. પ્રેસિડન્ટ ફોર્ડ માનતા કે બે કેન્ડિડેટમાંથી જેની પત્ની સરસ ચોકલેટ કેક બનાવે તે ઈલેક્શન જીતે. અને કોણ પહેલું છે. તેનો નિર્ણય “ફેમિલી સર્કલ” નામનું  મેગેઝીન લે. જ્યારે પ્રેસિડન્ટ ઓબામાના પત્ની મિશેલ એ હરિફાઈ હારી ગયા તોય તેમના પતિ ઈલેક્શન જીત્યા. હવે ખબર નથી કે ચોકલેટ કેક બને છે કે નહીં. સેકન્ડ વર્લ્ડ વોર વખતના પ્રેસિડન્ટ રોઝવેલ્ટ ૧૩ના આંકડાથી ગભરાતા હતા. તો પ્રેસિડન્ટ ટૃમેન ગુડ લક ચાર્મ તરીકે ઘોડાના પગની નાળ–હોર્સ શુ –પોતાની વ્હાઈટ હાઉસની આફિસના બારણે લટકાવતા હતા. હવે આપણે રાહ જોવાની કે ટ્રમ્પ સાહેબને કઈ શુકનિયાળ વસ્તુનો વ્હેમ છે. મારું માનવું છે કે ભગવાન અને ભક્તિની વાત કરતાં  વધુ તો આપણે ચમત્કારો પાછળ દોડીએ છીએ. પછી જે આપણું કામ કરે તે આપણો ભગવાન. મુંબઈના હાજી અલીની દરગાહના ચમત્કાર માટે દરેક ધર્મના લોકો ધક્કામુક્કી કરતા જોવા મળે છે.

(The chapter from my book- Tirchhi najare –America.

પ્રાપ્તીસ્થાન : ગુર્જર સાહીત્ય ભવન, રતનપોળ નાકા સામે, ગાંધી રોડ, અમદાવાદ. પીન કોડ : 380 001

ફોન : (079) 221449660/22144663

ઈ.મેઈલ : goorjar@yahoo.com વેબ : gurjarbooksonline.com In USA E mail. harnishjani5@ gmail.com )

બાર્ગેઇન દેવતા (હરનિશ જાની).

બાર્ગેઇન દેવતા

પરણ્યો ન હતો, ત્યાં સુધી માનતો કે મારી બા જેવું બાર્ગેઇનિંગ કોઇ ન કરે. નસિબનો બળિયો કે પત્ની અમદાવાદની મળી.એટલે મારા જીવનમાં ભાવતાલ તો રહ્યા જ. હવે અમદાવાદ એ ગામનું નામ નથી. અમદાવાદ એ સ્વભાવ છે. કદાચ એમ હોય કે અમદાવાદ હમેશાં વેપારી ગામ રહ્યું છે. વળી એ છે, બધી જાતના વેપારથી ધમધમતું ગુજરાતનું મુખ્ય નગર. અને વેપારીઓનો ધર્મ નફો કરવાનો- કોઇ પણ પ્રકારે. બાર્ગેઇન  એ વેપારનું જ એક અંગ છે. અમદાવાદમાં વેપારીઓ તો હતા જ અને એમાં ભળ્યા પોલિટિશીયનો જેમનો ધર્મ પણ નફો કરવાનો.એટલે બાર્ગેઇનની વાત આવે તો ગુજરાતને અમદાવાદ યાદ આવે ! ખરેખર તો અમદાવાદ કંજુસાઇ માટે વખણાય છે. અમદાવાદે આપણને કંજુસાઇના જોક્સ આપ્યા.અને તે અમદાવાદીઓએ જ બનાવ્યા છે .એટલે એમ કહેવાય કે અમદાવાદીઓમાં સેંસ ઓફ્ હ્યુમર તો છે જ.

મારી બાની વાત કરીએ તો એને માટે કહેવાય કે એણે જીવનમાં કોઇ પણ વસ્તુને  વેપારીએ કહેલી પહેલી કિંમતે કદી લીધી નથી. એણે હમેશાં  ભાવતાલ કરીને ઓછી કિંમતે વસ્તુ લીધી છે. એમ કરતાં વેપારીનો જીવ લેવો પડે તો તે લે. હવે મારી પત્ની પણ તેમ કરે છે. ઇંડિયામાં  નહી પણ  અમેરિકામાં. પત્નીને બદનામ નથી કરતો પરંતુ વખાણ કરું છું આ એક ગુણ છે.પત્ની જ શા માટે ? હવે તો હું પણ કશું સેલમાં ન હોય તો નથી ખરીદતો. પત્નીએ શિખવાડ્યું છે કે -સેલ વિનાની વસ્તુઓ મૂરખાઓ ખરીદે.અથવા જુવાનિયાઓ ખરીદે કે જે બીજાના પૈસા વાપરે છે.. વધુ પૈસા આપીને લાવનાર પાસે પૈસા વધુ હશે પણ બુદ્ધિતો નથી જ. જો મોટા મોટા સ્ટોર વ્યાજબી ભાવે વસ્તુ વેચતા હોત તો તેમને “સ્પેશિયલ સેલ” કાઢવાનો વારો જ ન આવે. હવે આ સેલ મારા જેવાને ભાવતાલની રકઝકમાંથી બચાવી લે છે.મારી બા કે પત્ની કોઇની સાથે ભાવતાલ કરે તો હું દૂર ખસી જતો -“આ સ્ત્રીને હું ઓળખતો નથી.” એવા ભાવ સાથે. એમના આ વર્તનથી મને શરમ આવતી. તો હવે  અમેરિકામાં , આ સેલ તો મારા જેવા માટે આશિર્વાદ સમાન છે.મારા વ્હાલા -સામેથી જ ભાવ ઓછા કરતા જાય. “ક્રિસ્મસ” અને “થેંક્સ ગીવીંગ” જેવા તહેવારોના સેલથી ન અટકતા તેઓ “મેનેજર્સ સ્પેશિયલ” અથવા “કસ્ટમર્સ એપ્રિશીયેશન સ્પેશિયલ”  સેલના બહાના હેઠળ ભાવ ઓછા કરતા જશે. હવે આ વાત જાણ્યા પછી જો આપણે મૂળ ભાવે લઇને બેસી ગયા હોઇએ તો મૂરખમાં ખપીએ ને !

ત્યારે હું હાઇસ્કુલમાં ભણતો હતો. અમારા ગામમાં,મોટા શહેરોમાંથી ફેરિયાઓ કાપડની ફેરી ફરતા.એક વખતે એક ફેરિયાએ પોતાની ગાંસડી અમારા ઓટલે મુકી. અમારો ઓટલો મોટો અને ચોખ્ખો. ફળિયાની આઠ દસ સ્ત્રીઓ ભેગી થઇ અને માલ જોવા લાગી. તેમાં મારી બા પણ ખરી. મારી બાને એક સાડી ગમી. પેલાએ તેના પિસ્તાલીસ  રૂપિયા કહ્યા. મારી બા કહે કે “પાંચમાં આપવી છે?” બીજી સ્ત્રીઓને થયું કે સુશિલાબહેન મશ્કરી કરે છે. પેલાએ ધીમેથી કહ્યું “ચાલો, તમારા ઓટલે હું બેઠો છું ચાલિસમાં આપીશ.”   મારી બા કહે આ સાડીના પાંચથી વધુ ના હોય.” આ દરમિયાન હું અંદરથી આ ખેલ જોતો હતો. પાંચ મિનીટ પછી પેલો બોલ્યો.”બહેન,ચાલો પાણી પિવડાવી દો તમને ત્રીસમાં આપીશ.” બાના ઇશારે હું પાણી લઇ આવ્યો.મારી બા હવે ઢીલી થઇ.કહે કે”ચાલ છ રુપિયામાં આપ.” અને રકઝક આગળ ચાલી.આ ગાળા દરમિયાન ફેરિયો બીજી સ્ત્રીઓને સાડીઓ વેચતો.અમારા પાડોશી લીલુ કાકીને પણ સાડી ગમી. પેલો ફેરિયો કહે “ચાલો બહેન,વીસ આપજો.” અડધા કલાકે મારી બા કહે કે “મારી ફાઇનલ કિંમત નવ રૂપિયા” ભગવાન જાણે પણ પેલો ફેરિયો માની ગયો.અને કહે કે “ચાલો બહેન બ્રાહ્મણનું ઘર છે.નવ રૂપિયે સોદો નક્કી.” તો મારી બા કહે કે “હવે મારે સાડી નથી લેવી.” ઓટલા પર સૌ ચમક્યા.  મારી બા કહે કે ” જો સાડી પિસ્તાલીસની  હતી તો તું નવમાં આપવા તૈયાર કેમ થયો? સાડીમાં જરૂર કાંઇ ખોટ છે.” આવા ભાવતાલ કરીને મારી બા રિઢી થઇ ગઇ હતી.પછીથી તે સાડી લીલુકાકીએ લીધી હતી. અને બીજે દિવસે ખબર પડી કે તે સાડીમાં વચ્ચે સાંધો હતો. હવે મારી બામાં આ ભાવતાલની આવડત આવી કયાંથી?

મારા દાજીબાપુ,મારી બાના બાપુ, તો છોટાઉદેપુરના.પરંતુ બાર્ગેઇનની બાબતમાં અમદાવાદીને પણ પાછળ પાડે. કંજુસાઇ અને ભાવતાલ એ બે જુદી વસ્તુ છે.ભાવતાલએ હોશિયારીની નિશાની છે. દજીબાપુ તુવેરની દાળ માટે મારા જેવા ઘરના કોઇ છોકરાને મોકલીને પાંચ કરિયાણાની દુકાનોમાંથી દાળના નમુના મંગાવશે.અને તેમાંની પસંદગીની દાળનો ભાવ પૂછાવશે. પછી એ પોતાનો ભાવ ગાંધીની દુકાને કહેવડાવશે.પછી ગાંધી આપણને નવો ભાવ કહેશે. દાજી બાપુ પોતાનો ફાઇનલ ભાવ વેપારીને કહેશે.વેપારી વકિલસાહેબનો બોલ પાડશે.હવે આ બધું કામ ઘરના હિંચકા પર બેસીને આપણી  પાસે કરાવશે .  જયારે મને મોકલે ત્યારે દાજી બાપુ કહેતા કે “આ રીતે ભાણો ભાવતાલ કરતાં શીખે.” અને આ ભાણો એ શીખ્યો કે ભાવતાલ કરીને આપણો સમય અને વેપારીનો મિજાજ બગાડવો નહિ.

હવે આ મારા દાજીબાપુ જ્યારે ખોટી જગ્યાએ ભાવતાલ કરવા જતા ત્યારે એમની ભાવતાલની વૃતિ કંજુસાઇનું સ્વરૂપ પકડી લેતી અને તે હાંસીપાત્ર બનતા.

મારા નાના મામાના લગ્નમાં ક્યું બેન્ડ મંગાવવું તેનો પ્રશ્ન આવ્યો ત્યારે એમણે ગામનાં ત્રણ બેન્ડ જોડે ભાવતાલ કરવા માંડ્યા.રાષ્ટ્રિય બેન્ડ એમને ન ફાવે કારણ કે તે ચાલિસ માણસોનું બેંડ અને ત્રણસો રૂપિયા  માંગે. એમને માટે એ નકામું. ત્યાં ભાવતાલનો તો સવાલ જ નહોતો.અને ત્રણસોમાંથી કોઇ પચાસ પર થોડું આવવાનું છે.? બીજું  હતું “સાબલા મિયાં બેંડ” .તેનું દુ:ખ એ હતું કે તેમાં છ મ્યુઝિશીયન હતા અને તેઓ એક બાપના છ દીકરા હતા.તેમના પર બહુ ભરોસો ન રખાય .બાપને શરદી થઇ હોય તો  કોઇ પણ દીકરા ન આવે.એક વખતે ગણપતિ સ્થાપન વખતે તેમને પતાસા નહોતા મળ્યા ત્યારે રિસાયા હતા.છેવટે લાડુ પુરી જમાડ્વા પડ્યા હતા. એટલે દાજી બાપુની નજર જુવાન છોકરાઓના બંસી બેન્ડ પર હતી એમનો ભાવ સો રૂપિયા હતો પણ વકિલદાદાને કોન્ફીડન્સ હતો કે પચાસ પર લાવી દેશે. બંસી બેન્ડ્નો લિડર એક જુવાનીયો હતો. દાદા ભાવ ઉતારવાની વાત કરતા ત્યારે તે કહેતો કે ” દાદા,બેંડમાં અમે દસ જણ. અમને દસ દસ રૂપિયા તો મળવા જોઇએને!  “દાદા કહે કે”ચાલ બે માણસ ઓછા લાવજે. એંસીએ માની જા.” પછી થયું પણ તેમ જ વરઘોડામાં આઠ માણસનું બેંડ આવ્યું. જયારે બેન્ડે મેરા જૂતા હૈ જાપાની વગાડવાનું ચાલું કર્યું તો બધી બંસરીઓમાંથી તીણા ફૂંકના અવાજ આવતા. બધું બેસુરું લાગતું. આપણને લાગે કે કાંઇક વાગે છે-પણ તે આપણા માથામાં. કોઇને સમજ ન પડે કે આવું સરસ બેંડ એકાએક બેસુરું કેમ થઇ ગયું.પછી સમજાયું કે બેન્ડ માં ડ્રમ અને ઢોલ નહોતા. હવે રિધમ વિના સૂર કયાંથી જામે? અને બંસરી બેન્ડ માંથી બે માણસ ઓછા તો થયા પણ ગીતમાંથી રિધમ પણ ઓછી થઇ.મારા મોટા મામાએ તેમને બીજા ત્રીસ આપ્યા તો બે માણસો અંદર જોડાયા. એમને બોલાવાની બહુ તકલિફ ન પડી તેઓ ગલીને બીજે છેડે બીડી પીતા બેઠા હતા અને બોલાવાની રાહ જોતા હતા.

અમેરિકામાં કંજુસાઇ, હોશેયારીમાં ખપે છે. સિત્તેરના દાયકામાં જ્યારે જગતની સૌથી મોટી બેંકો અમેરિકામાં હતી ત્યારે બેંકોમાં જો ખાતું ખોલાવીએ તો બેંક, ટોસ્ટર કે સુટકેસ જેવી મજાની ભેટ આપતી. એક બેંક તો વળી ફ્ક્ત સો ડોલર જમા કરાવીએ તો  એક ખુરસી ભેટ આપતી. ઘણાં ગુજરાતી ફેમિલિ સો સો ડોલરના જુદા જુદા નામે ખાતા ખોલાવી છ છ ખુરસીઓ લઇ આવ્યા હતા. અને પછી એક ટેબલ લાવી,ડાઇનિંગ સેટ બનાવી દીધા હતા. અને આવી ભેટ આપવાનું બેંકોને આ જમાનામાં ન પોષાય. તેમ છતાં રવિવારના છાપાં જાત જાતની કુપનોથી ભરપુર હોય છે. એટલે બારગેઇનના ચાંસીસ રહેતા નથી,અમુક કુપનો “બાય વન ગેટ વન ફ્રી” ની હોય છે. દુકાનદાર સામેથી જ કહે કે તમારે અડધા ભાવે વસ્તુ જોઇતી હોય તો એકનો પુરો ભાવ આપો અને બીજી વસ્તુ  મફત લો. તમને વસ્તુ અડધા ભાવે પડશે અને અમારી બે વસ્તુ ખપશે. તમે પણ હેપી અમે પણ હેપી અને બારગેઇન દેવતા પણ હેપી.

 

જોડણી એક-અફસાને હજાર ( હરનિશ જાની)

   જોડણી એક-અફસાને હજાર

                ગુજરાતી ભાષા બહુ નસીબદાર છે. એને શુધ્ધ રાખવા ઘણાં સ્વયંસેવકો સમય સમય પર મળી રહે છે. પૂજય ગાંધીબાપુને આશ્રમની બકરીની ચિંતા ઓછી પડતી હોય તેમ તેમણે ગુજરાતી ભાષાની ચિંતાનો ટોપલો પણ માથે ચઢાવી દીધો. અને જોડણી સુધારક પણ બની ગયા.તેમણે તો શબ્દ કોશ બનાવીને લખી દીધું કે હવે પછી કોઈને પોતાની મરજી મુજબ જોડણી કરવાની છુટ નથી. પરંતુ તેમાં એક વાત ઉમેરવાની રહી ગઈ. કે કોઈને છુટ નથી સિવાય કે ચિમનલાલ શીરવી સાહેબના ચોથા ધોરણના છોકરાઓને. એક વખતે સાહેબને મેં પૂછયું  સાહેબ, ‘વિશેષણ‘ કેવી રીતે લખાય ? તો કહે ‘તને આવડે તેવી રીતે લખ. મારે જ વાંચવાનું છે ને.‘ હવે આ સાહેબના હાથ નીચે ભણેલાઓ લેખક કેવી રીતે બને ? અને બને તો એમને શીરવીસાહેબ સિવાય કોણ વાંચે?

                   આપણે ત્યાં ગુજરાતી બચાવોની બુમરાણ કરવાની છોડી દઈને લોકો જોડણી પાછળ પડી ગયા. આપણે ત્યાં તો ગુજરાતી પણ ઈંગ્લીશમાં બોલાય છે. જોડણીની વાત કરીએ તો સાર્થ જોડણી તો હતી જ .તેમાં ઊંઝા જોડણી જોડાઈ હજુ તેનો પરિચય લોકોને થાય ત્યાં આ સમીકરણમાં કમ્પ્યુટરવાળા ઘુસી આવ્યા. હવે મામલો બિચક્યો. આમાં મારા જેવા નિરક્ષરો, ડોબાઓ અને આળસુઓ અટવાણાં. આ કોમ્પ્યુટરના ગુજરાતી ભાષા લખવા માટે ગુજરાતીના અસંખ્ય ફૉન્ટ (જુદા જુદા મરોળ,જુદી જુદી પધ્ધતિથી મૂળાક્ષરો લખવાની ઢબ) સ્વયંસેવકોએ તૈયાર કર્યા. જેને જે આવડયા તે પ્રમાણે. પછી તેને નામ આપ્યા પોતાને ફાવે તેવા. આમાં કોઈએ નામ આપ્યું ગુરુ–તો કોઈએ નામ આપ્યું– શિષ્ય. કોઈએ નામ આપ્યું –ગોપી. તો કોઈએ નામ આપ્યું –કૄષ્ણ.  ગોપી કૄષ્ણનું કાંઈ જામે તે પહેલાં –રાધા આવી અને તેમાં –મીરાં અટવાઈ. આવા કેટલાય ફૉન્ટ કોમ્પ્યુટરમાં ફરતા થઈ ગયા. અને જે કોઈ જે ફૉન્ટ વાપરતા હોય તે ફૉન્ટના વખાણ અને પ્રચારમાં તે લાગી ગયા. હવે ગમ્મત એ થઈ કે ગુરુ ફૉન્ટવાળાથી કલાપીમાં લખેલું ન વંચાય અને કૄષ્ણ ફૉન્ટવાળાને ગોપી , રાધા કે મીરાં ફૉન્ટમાં લખેલું ન વંચાય.

            આપણાં દેશની, આપણી ભારતીય સંસ્કૄતિની કમ્બખ્તીએ છે કે આપણે વ્યક્તિગત રીતે સિધ્ધીઓ હાંસલ કરી શકીએ છીએ પણ સમુહમાં એક સરખી પ્રવૄત્તિ નથી કરી શકતા.આપણે સંગીતમાં પંડિત રવિશંકર કે પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા પેદા કરી શકીએ છીએ પણ ચાલીસ પચાસ સંગીતકારોની એક ફિલ્હારમોનિક બનાવી શકતા નથી. કારણકે હારમોનિ જેવો શબ્દ આપણે શીખ્યા જ નથી. આજે લંડન–વિયેના–ન્યુ યોર્ક ફિલ્હારમોનિકના સોએક જેટલા સંગીતવાદકો કંડક્ટરની એક નાની લાકડીને ધ્યાનમાં રાખીને એક સુરનું–એક રાગનું સંગીત પેદા કરી શકે છે. આપણે ત્યાં સમુહમાં સંગીત પેદા કરી શકાય ખરુ? બધાં સંગીતકારોને એક સ્ટેજ  મળે તો સંગીત પેદા ન થાય– રાડા રાડી થાય. પંડિત અને ખાંસાહેબ એકબીજાની સાથે ન બેસે .તેમાં તબલચીને ઊંચી ગાદી જોઈએ.અને પીપુડીવાળો કયારે રીસાયને સ્ટેજ પરથી ઉતરી જાય તે કહેવાય નહીં.

                  આમાં ફાવી ગયા, ગુગલ મહારાજ કે તે યુનિકોડ લઈને  આવ્યા. અને આ યુનિકોડના ફૉન્ટમાં લખેલું. બધાંના કમ્પ્યુટરમાં વાંચી શકાય છે. એટલે મારા જેવા નિરક્ષરોને નિરાંત થઈ. હવે મુશ્કેલી આવી ગુજરાતી જોડણીની .એમાં જુદી જુદી પધ્ધતિથી બારાખડી ટાઈપ કરવાની. આમાં કમ્પ્યુટર બનાવનારાઓએ ટાઈપરઈટર તો મૂળ ઈંગ્લીશ લિપીમાં  રાખ્યું કારણકે કોઈ ગુજરાતીએ કમ્પ્યુટરની શોધ નથી કરી. નહીં તો તેની ટાઈપ કરવાની “કી” ગુજરાતીમાં હોત. હવે આ અંગ્રેજી કી બોર્ડમાં સાર્થ જોડણીવાળા– ઊંઝા જોડણીવાળા –અમદાવાદ જોડણીવાળા બધાં સપડાયા. વાત એમ છે કે તમને જોડણી તો આવડતી હોય પરંતુ તે કમ્પ્યુટરમાં ટાઈપ કેવી રીતે કરવી તે ન આવડતું હોય તો તમારી જોડણી રહી તમારી પાસે. હવે આમાં મારા જેવા નિરક્ષરોએ અને ડોબાઓએ હજુ સાચી જોડણી તો શીખી નથી. તેમાં ઉમેરાયું ગુજરાતી ટાઈપ કરવાનું. મારા જેવાને એક પાન ટાઈપ કરતાં દોઢ કલાક થાય છે.વચ્ચે વચ્ચે ફ્રેશ થવા ચ્હા પીવી પડે તે જુદી. હવે ગુજરાતી ટાઈપ કરતાં હોઈએ અને પ્રાધ્યાપક– કુરુક્ષેત્ર– આવૄત્તિ જેવા જોડાક્ષરો ટાઈપ કરવાના આવે ત્યાં હનુમાન ચાલિસા બોલતાં બોલતાં ગાઈડમાં શોધવું પડે કે ‘ વૄ‘ કેવી રીતે લખાય. બે મિત્રોને ફોન કરવા પડે. અને પ્રાધ્યાપકનું પાદ્યાપક થઈ જાય તો પાછા મર્યા. મારા જેવા કેટલાય કમ્પ્યુટર નિરક્ષરો ‘જ્ઞ‘ ની જગ્યાએ ‘ગ્ન‘થી કામ ચલાવે છે. આ પ્રમાણે અંગ્રેજીમાં ટાઈપિંગની સ્પીડ વધારવા કમ્પ્યુટરમાં નવી જોડણી ઘુસી ગઈ. You  ની જગ્યાએ U.  અને  I am ની જગ્યાએ Im. અને B4   એટલે Before અને Gr8 એટલે Great.ઘણાં લોકોની અંગ્રેજી ઈ મેઈલમાં પણ આવી જ જોડણી જોવા મળે છે. ટેક્ષ મેસેજીંગની ભાષાની તો જુદી જ રમત છે. એવી જ રીતે જો કોઈ ગુજરાતી લખાણમાં ખોટી જોડણી જોવામાં આવે તો તે મેગેઝીનના સંપાદકને–તે લેખકને– કે ટાઈપ સેટરને વિશાળ દિલ રાખીને માફ કરી દેવાનું.કારણ કે તે ભાષાનું અપમાન નથી પણ તે લોકોમાં કમ્પ્યુટર નિરક્ષકતા છે. તેનો વાંક છે. હું જો સંપાદક હોઉં તો ટકે શેર ભાજીવાળા રાજાની જેમ પખાલીનો વાંક કાઢું અને કહું કે ભાઈ પેલા છાપવાવાળાનો વાંક. સાચી જોડણી એણે ખોટી છાપી. તમને ખબર છે ? આપણાં પ્રખર હાસ્ય લેખક બકુલ ત્રિપાઠીના અક્ષર તો ગાંધીજીના અક્ષરથી પણ ખરાબ હતા. બકુલભાઈને હું કહેતો કે ‘તમારું પોષ્ટ કાર્ડ તો મ્યુઝિયમમાં મુકવા જેવુ છે.‘ એમના લેખોનું ટાઈપ સેટીંગ કરનારા વીરલા ગણાય. તેમ છતાં એમણે અતિશય લખ્યું છે.અને બહાદુર ટાઈપ સેટરોએ સેટ કરી છાપ્યું છે.

                    મને પોતાને અંગ્રેજી જોડણી કે ગુજરાતી જોડણી–સાચી– નથી આવડી. અમેરિકામાં મને કાયમ સેક્રેટરીનું સુખ હતું. મારા હાથે લખેલા રિપોર્ટ હોય કે લેટર હોય તેને સેક્રેટરી ભૂલો સુધારી અને ટાઈપ કરી આપે.. અને મારા ગુજરાતી લેખો મારા સંપાદકો સુધારી આપે છે. મને કાયમ ‘ળ‘ અને ‘ડ‘ના લોચા થાય છે. સાડી–સાળી–હોડી–હોળી લખીને મારે “ ગજરાતીલેકઝીકોન” પર ચેક કરવુ પડે. ભલુ થજો શ્રી રતીલાલ ચંદરયાનું કે જેમણે ઘરના લાખો રૂપિયા અને જીવનના વીસેક વરસ ખર્ચી  ગુજરાતી સ્પેલચેકર અને કમ્પ્યુટરની આ ડિજીટલ ડિક્ષનરી તૈયાર કરાવી. મારા જેવા નિરક્ષર ગુજરાતીઓ  એમના ઋણી રહેશે.

                છેલ્લા પાંચ વરસમાં કમ્પ્યુટરે દુનિયા બદલી નાખી છે. અને દિવસે દિવસે બદલી રહ્યું છે. છપાયેલા પુસ્તકો અદ્રશ્ય થવા માંડ્યા છે. સાત ઈંચની એક પાટીમાં લાખો પુસ્તકો પ્રાપ્ય છે. વાંચ્યા જ કરો. એન્સાયકલોપિડીયાના થોંથાં હવે મઠ્ઠીમાં. સોળમી સદીમાં રૉમમાં જે પોપ હતા તે હાથે લખેલા પુસ્તકોના આગ્રહી હતા. તેમને કોઈએ કહ્યું કે હવે પછી હાથે લખેલા પુસ્તકો અદ્રશ્ય થઈ જશે અને છપાયેલા પુસ્તકો આવશે. ત્યારે તેમણે હસી કાઢ્યું હતું. આજે તો કમ્પ્યુટરને કારણે દુનિયા એટલી ઝડપથી બદલાઈ રહી છે કે ગુજરાતી ભાષા કયાં જશે .અને કઈ જોડણીમાં હશે તે ભગવાન નહીં –પણ કમ્પ્યુટર જાણે

 

 

હોરન પૂકારે–સમજો ઈશારે ( હરનિશ જાની )

હોરન પૂકારે–સમજો ઈશારે

એક સમાચાર છે કે રાજકોટમાં મોટર કારના હોર્ન નહીં વગાડવાની ઝેબેશ ચાલુ થઈ છે. આ તે કેવું ગાંડપણ! હોર્નના અવાજ વિના સવાર કેવી રીતે પડે? હોર્નના અવાજ જ શહેરને ધબકતું રાખે છે. હોર્નના અવાજ શહેરનો આત્મા છે. આપણી સવાર જ ઓટોરિક્ષાઓના અવાજથી પડે. અને રિક્ષાના કર્કશ અવાજ તો મહેતાજીના પ્રભાતિયાં જેવા જ મીઠા લાગે છે. આપણે તો ઘોંઘાટ પ્રિય પ્રજા છીએ જો આપણે  ત્યાં યુરોપ–અમેરિકા જેવા શાંત નગરો થઈ જાય તો આપણે ત્યાં લોકોને ટેન્સન ટેન્સન થઈ જાય. આપણી ટ્રેનો, બસોમાં કે સિનેમા હૉલમાં શાંતિ થઈ જાય તો લોકોને બેચેની થવા માંડે.  આપણે ટ્રેનમાં કે બસમાં બાજુવાળાની વાતો સાંભળીને જ આપણા નિરસ જીવનમાં ચેતન રેડીએ છીએ. કોઈના લગ્ન જીવનના પ્રોબબ્લેમ સાંભળીને આપણું લગ્ન જીવન સ્વર્ગ જેવું લાગે છે. અથવા તો બીજાના પ્રોબ્લેમ સાંભળીને આપણને લાગે કે આપણને એકલાને જ પ્રોબ્લેમ નથી.

            હવે જો હોર્ન ન વગાડવાનો હોય તો બે કારના ડ્રાયવરો વાતો કેવી રીતે કરશે?  પોતાના વિચારો બીજાઓને કેવી રીતે બતાવશે?  આ તો આપણું જીવન બગાડી મારે. તમને ખબર છે  હોર્નથી કેટલું કહી શકાય છે તે ?  “ ઓ ગધેડા, તારાથી કાર સીધી ન ચલાવાતી હો ,તો બહાર જ કેમ નીકળે છે” “ ઓ બ્હેન, અરીસામાં જોવા કરતાં આગળ રસ્તા પર નજર રાખને!” “ઓ કાકા સ્ટિયરીંગ બરાબર પકડો. મારી લેનમાં ઘુસી આવો છો. તે!”  હાઈ વે પર આપણા કરતાં પણ બેફામ ગાડી હાંકનારને  “નફ્ફટ” કહેવો હોય તો હોર્ન વપરાય. અને આપણી આગળ ધીમી કાર ચલવનારને “ઈડિયટ” કહેવો હોય તો પણ હોર્ન કામ લાગે. કોઈ બેદરકાર  રસ્તા વચ્ચે કાર પાર્ક કરીને જતો રહ્યો હોય તો બોલાવવો કેવી રીતે ? એને શોધવા થોડું જવાય છે?  હોર્નથી જ બોલાવાય. અને તમે કહો છો કે હોર્ન ન વગાડો તે ન ચાલે. ઓટો રિક્ષાના મશીનના જ અવાજ જ કર્કશ અને  મોટા હોય છે. છતાં અબુધ રાહદારીઓને બેસૂરા  હોર્ન વગાડી કહેવું પડે કે તમારી પાછળ બે ઈંચ દૂર રિક્ષા છે. જો હોર્ન જ વગાડવાના ન હોય તો બીચારા રાહદારીઓને ખબર શું પડે કે તેમને શું અથડાયું?  અને જ્યારે બેસૂરાની વાત નિકળે છે તો કોઈપણ શહેરમાં રાતે થતા કૂતરાંના સમુહ ગાન પણ ગણવા પડે . તે અવાજ તો મોટરના હોર્ન કરતાં વધુ મીઠ્ઠા હોય છે.

અરે! બીજાને કર્કશ ન લાગે  તે માટે મધુરા સંગીતવાળા હોર્ન નિકળ્યા છે. અને ગીતો, કે ભજનો પણ સાંભળવા મળે. અમારા એક મિત્રે,વડોદરામાં પોતાના નવા મકાનમાં સાઉન્ડ પ્રુફ બારી બારણા મુકાવ્યા છે તો બન્ને પતિ પત્નીને બહારના ઓટોરિક્ષાના કે રાતે કુતરાઓનું કોરસ નથી સંભળાતું. તો જીવનમાં કાંઈ ખૂંટતું લાગે છે. તો તે કમી દૂર કરવા ભજન ગાતો ડોર બેલ રાખ્યો છે. એટલે દૂધવાળો આવે અને ડોર બેલ વગાડે તો અનુરાધા પોડવાલના મીઠા અવાજે “શ્રી ગણેશ, શ્રી ગણેશ દેવા”ની આરતી ચાલુ થાય. પછી આવે કામવાળી. અને ભજન ચાલુ થાય.પછી આવે ધોબી. જે કોઈ આવે ત્યારે ભજન સંભળાય.  હવે એ મિત્રે મંદીરે જવાનું છોડી દીધું છે. આમેય આપણા મંદીરોમાં , હોર્નના અવાજ કરતાં વધુ અવાજ થતો હોય છે. આરતી ઉતારતા એકલા ઘંટડી કે ઘંટથી ન ચાલે. આપણે તો નગારાં રાખવા પડે. આપણે તો આપણે,પણ આપણા ભગવાનને પણ ઘોંઘાટ ગમે છે. કદાચ ભગવાનને ઘોંઘાટ ગમતો હશે એટલે તો આપણે આમ  નહીં કરતા હોય! અથવા તો આપણે ઘોંઘાટ કરીએ છીએ એટલે તો ભગવાનને પણ ઘોંઘાટની ટેવ નહીં પડી હોય?

                         હોર્ન વગાડીને ડ્રાયવર પોતાનું ફ્રસ્ટ્રેશન દૂર કરે છે. અમેરિકા અને યુરોપમાં  ડ્રાયવિંગ કરતા કરતા હોર્ન નથી વગાડતા. તેથી ત્યાંના ડ્રાયવરોના મગજ  પર ટેન્સન બહુ હોય છે. પરિણામે પોતાની વાત બહાર નિકળીને ગાળો બોલીને સમજાવે છે. ક્યાં તો બે ધોલધપાટ મારીને સમજાવે છે. અમેરિકાના લોસ એન્જલિસ અને ન્યૂ યોર્ક જેવા શહેરોમાં તો ડ્રાયવર પાસે ડ્રાયવિંગ લાયસન્સ હોય કે ન હોય.પણ ગન જરૂર હોય છે. તે પોતાની ચાલુ કારે બીજાના પર ગોળીઓ છોડીને વાત કરે છે. હવે આવા બનાવ અમદાવાદ, વડોદરામાં ન બને. આપણે તો હોર્નથી ગાળો અને ગોળીઓ છોડીએ. એટલે આપણા મગજનું ટેન્સન દૂર થઈ જાય. ખરેખર તો હોર્ન એ બે ડ્રાયવરો વચ્ચેનું કોમ્યુનિકેશન છે. આમ જોઈએ  તો અમેરિકનોએ કોમ્યુનિકેશન માટે ફોન વાપરવા જોઈએ. આમેય ફોનની શોધ અમેરિકામાં જ થઈ છે ને ! તમે માનશો, એલેકઝાન્ડર ગ્રેહામ બેલ જે મૂળ સ્કોટલેન્ડના હતા,તેમને પોતાનો ફોનનો આઈડિયા લોકોને વેચવા માટે આજીજી કરવી પડી હતી. એ તો રાણી વિક્ટોરીયાનો આભાર કે તેમણે બકિમહામ પેલેસમાં અંદરો અંદર વાપરવા માટે ફોન લાઈન નખાવી. હવે જે વસ્તુ રાણી પસંદ કરે તે તો બધા પસંદ કરે. પરંતુ ભારતમાં આપણે  બે ડગલાં આગળ હતા. આપણે વાયરલેસ શોધ્યું હતું. જેના પ્રતાપે પાંચમા માળ પર  રહેતા બ્હેન ,ગ્રાઉન્ડ ફ્લોરની તેમની બ્હેનપણી જોડે વાતો કરી શકતી અને ચોથા માળવાળા બ્હેન શેરીમાં શાકભાજીવાળા સાથે પોતાના શાકભાજીનો ઓર્ડર નોંધાવી શકતી. અને એટલે જ બે કારના ડ્રાયવર એક બીજા સાથે વાયરલેસથી પણ વાત કરીને બે મિનીટ હોર્નને આરામ આપે છે.

ભારતની મારી છેલ્લી વિઝીટ વખતે મારા મિત્રની કારમાં વડોદરામાં હતો. હવે તે મિત્રએ નવી નવી કાર લીધી હતી અને નવા નવા શીખ્યા હતા. એટલે કાર ચલાવતા બહુ ડરતા હતા. એટલે તેમનો એક હાથ સ્ટિયરીંગ પર અને બીજો હાથ હોર્ન પર હતો. અને કાર ચલાવવા કરતાં ઊભી બહુ  રાખતા અને હોર્ન વગાડતા, હોર્ન તો એટલો બધો વગાડતા કે લાગે કે હોર્ન વગાડવા જ કાર વસાવી છે. તેમની સાથે હું કંટાળી ગયો. પછી મેં જોયું તો અમારી પાછળ એક હોન્ડા એકોર્ડ કાર હતી અને તેનો ડ્રાયવર પણ પુષ્કળ હોર્ન વગાડતો હતો. મારા મિત્ર ગભરાઈ ગયા હતા. અને ઊભા  રહી ગયા હતા. અને પેલો હોન્ડાવાળો પણ પોતાનું હોર્ન વગાડવાનું બંધ નહોતો કરતો. પછી મેં જોયું તો તે પોતાનો હા!થ બહાર કાઢીને ઊંચે આંગળી કરી કાંઈ બતાવતો હતો. મારા મિત્રને કે મને કાંઈ દેખાતું નહોતું. તો એ ભાઈ ઉતરીને અમારી કાર પાસે આવીને ઈશારો  કરીને કહે ,” પેલું બોર્ડ વાંચો.” અમે જોયું તો જે બોર્ડ અમારે વાંચવા માટે તે હોર્ન વગાડતા હતા. તેના પર લાખ્યું .હતું,”સાયલન્ટ ઝોન–ડો.મહેતાની હોસ્પીટલ–હોર્ન વગાડવાની મનાઈ છે.” ઘણી વાર હોર્ન કરતાં ઈશારા કાફી હૈ.