પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર- ખુદ્દાર જિંદગી (અંતીમ)

હોમાય વ્યારાવાલાઃ ખુદ્દાર જિંદગી

વડોદરા સ્થિત બે ભાઈઓ, શ્રી બિરેન કોઠારી અને શ્રી ઉર્વીશ કોઠારી, સાથે હોમાયબાનુને ઘરોબો હતો. ઉર્વીશ કોઠારીએ એમના એક લેખમાં હોમાય બાનુના વ્યક્તિત્વનો સરસ પરિચય આપ્યો છે.

કોઈએ હોમાયબાનુને પૂછ્યું, “આ ઊંમરે તમે ગાર્ડનિંગ કરો છો? અને ગાડી પણ ચલાવો છો?”

“આય ઊંમરે એટલે વોટ ડુ યુ મીન? આઇ એમ જસ્ટ ૯૪.”

ફોટોગ્રાફર તરીકે હોમાય સક્રિય હતાં ત્યારે સરદાર પટેલથી ઈંદિરા ગાંધી સુધીનાં અનેક નેતાઓ તેમને વ્યક્તિગત રીતે ઓળખતા હતા. સરદાર પટેલ ‘વો તો હમારી ગુજરાતન હૈ’ કહીને રાજી થતા હતા, ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્ જેવા વિદ્વાન રાષ્ટ્રપતિ પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં હોમાયને ન જુએ એટલે તેમના વિશે પૂછપરછ કરે.

૧૫ ઓગષ્ટ, ૧૯૪૭ નું લાલ કિલ્લા પરથી થયેલું ઐતિહાસિક ઘ્વજવંદન હોય કે ગાંધીજીની અંતીમ યાત્રા જેવો પ્રસંગ, લોર્ડ માઉન્ટબેટનની ગાર્ડન પાર્ટી હોય કે નેહરૂના દૌહિત્રો રાજીવ-સંજયની બર્થ ડે પાર્ટી, આ બધા પ્રસંગે હોમાય વ્યારાવાલા ફોટોગ્રાફર તરીકે-મોટે ભાગે પુરૂષ ફોટોગ્રાફરના ઝુંડ વચ્ચે એકમાત્ર ભારતીય મહિલા ફોટોગ્રાફર તરીકે- હાજર હોય. વડા પ્રધાન નેહરૂ હોમાય વ્યારાવાલાનો પ્રિય વિષય હતા. નેહરૂના મિજાજ અને લોકપ્રિયતાના અનેક તબક્કા તેમણે ખેંચેલી તસવીરોમાં જોવા મળે છે. તેમાંનો એક અત્યંત જાણીતો ફોટો ‘ફોટોગ્રાફી નોટ એલાઉડ’ ના પાટીયા પાસે ઊભા રહીને ફોટો પડાવતા વડા પ્રધાન નેહરૂનો છે.

હોમાયબાનુએ પાડેલા ફોટોગ્રાફ એ ભારતના ઇતિહાસની ધરોહર છે.

હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં પ્રવચન માટે આમંત્રણ મળ્યા પછી તેમણે પોતાનો પાસપોર્ટ નવો કઢાવ્યો. પાસપોર્ટ તૈયાર થઇને આવી ગયો, એટલે તેમણે વડોદરાના મિત્ર બીરેન કોઠારીને એક પોસ્ટકાર્ડ લખીને સમાચાર આપ્યા અને લખ્યું, ‘હું રૂપિયા બગાડવામાં માનતી નથી. એટલે હવે તો નવા પાસપોર્ટની મુદત પૂરી થાય ત્યાં સુધી જીવવું પડશે.’

એક સમયે સરદાર પટેલ-નેહરૂ જેવા નેતાઓ સાથે પરિચય કે દિલ્હીની ‘પેજ ૩’ પાર્ટીઓનો અનુભવ હોવા છતાં, તેમની વાતોમાં કદી અભિમાનની ઝલક જોવા મળતી નથી.

દિલ્હી રહેતાં હતાં ત્યારે સવારમાં ઘરકામ, બપોરે બ્રિટિશ હાઇકમિશનની ઓફિસે ફોટોગ્રાફર તરીકે કામ અને સાંજે ફોટોગ્રાફીનું બીજું કામ.

દિલ્હીમાં ફોટોગ્રાફર તરીકે તેમણે નિષ્ઠા અને ખંતથી કામ કર્યું હતું, પણ ત્યારે એમને એમના કામનું મૂલ્ય સમજાયું ન હતું. પણ આઝાદીનાં પચાસ વર્ષની ઉજવણી નિમિત્તે બધા લોકો જૂના ફોટોગ્રાફ્સ શોધતા આવ્યા, ત્યારે એમને એમના કામની કિંમત સમજાઇ.’

બૂટના ખોખા જેવડા એક બોક્સમાં સૌથી અગત્યના ફોટાની નેગેટીવ હતી- એમના કામનો લગભગ ૬૦ ટકા હિસ્સો એ ખોખામાં હતો. પણ એ ખોખું ક્યાંક ખોવાઇ ગયું. એ સિવાય ઘણી બધી પ્રિન્ટ નકામી લાગતાં તેને સળગાવી દીધી હતી. એ વખતે એમને ઈકામની કિંમત ન હતી.

બંધ ખોખામાં સચવાયેલી થોડીઘણી પ્રિન્ટ વર્ષો પછી ‘આઉટલૂક’ અને ‘ઇન્ડિયા ટુડે’ના વિશેષાંકો માટે પહેલી વાર તેમણે ખોલી, ત્યારે એ પ્રિન્ટોની ગુણવત્તા જોનાર છક થઇ ગયા. હજુ હમણાં જ તૈયાર કરી હોય એવી એ તસવીરો હતી. અને જે જોઇને મંત્રમુગ્ધ થઇ જવાય એ તો ખજાનાનો માંડ ૪૦ ટકા હિસ્સો હતો. ૬૦ ટકા હિસ્સો તો કાળના પ્રવાહમાં ક્યાંક ગુમ થયો હતો.

૧૯૯૬ માં બ્રિટીશ આર્ટસ કાઉન્સીલે Dalada 13 નામની ડોક્યુમેન્ટરીમાં હોબાયબાનુનો પરિચય આપ્યો છે. ૨૦૦૬ માં પ્રગટ થયેલું પુસ્તક Camera Chronicles of Homai Vyarawall (લેખિકાઃ સબીના ગડીહોકે) ની દેસ–પરદેસમાં અનેક નકલો ખપી ગઈ. ૨૦૧૦ માં એમને National Photo Award for Lifetime Achievement આપવામાં આવ્યો અને ૨૦૧૧ માં ભારત રત્ન પછીનો એવોર્ડ પદ્મવિભુષણ આપવામાં આવ્યો.

૨૦૧૦ ની આસપાસ પોતાની પાસેનો ફોટોગ્રાફસનો સંપૂર્ણ સંગ્રહ એમણે દિલ્હીના Alkazi Foundation for the Arts સોંપી દીધો.

હોમાયબાનુનું ૧૫ મી જાન્યુઆરી ૨૦૧૨ ના વડોદરામાં ૯૮ વરસની વયે અવસાન થયું.

એમની થોડી તસ્વીરો સાથે લલિતકળાની આ હારમાળા સમાપ્ત કરું છું.

યુવાન વયે ચંબલની કોતરોમાં બહારવટીયાનો ભય હોવા છતાં ફોટા પાડતા હોમાયબાનુ

અન્ય દેશોમાંથી આવેલા ફોટોગ્રાફરો સાથે પણ એ મિત્ર બની જતા

કોઈ અન્ય ફોટોગ્રાફરને ચીડવવા જીભ બતાડતા હોમાયબાનુ

જૂના જમાનાના ભારે ભરખમ કેમેરા સાથે શોટની વાટ જોતાં હોમાયબાનુ, પારસી સાડીના પોશાકમાં

મોકો મળતાં જ શોટ ઝડપી લેતા હોમાયબાનુ પારસી સાડીમાં

ટેલીલેન્સની મદદથી કોઈ દૂરનો શોટ લેતા હોમાયબાનુ

તસ્વીરની શોધમાં વાટ જોતા હોમાયબાનુ

૮૦ મા વર્ષે પણ તસ્વીર કમ્પોઝ કરતા હોમાય બાનુ

પદ્મવિભુષણ

 

 

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૯

 

૧૯૪૨ થી હોમાયબાનુ દિલ્હીમાં The Far Eastern bureau of the British Information Services માં નોકરી કરતા હોવાથી, અને ગાંધીજી દેશભરમાં ફરતા હોવાથી, હોમાયબાનુને ગાંધીજીની વધારે તસ્વીરો ખેંચવાનો મોકો નહીં મળેલો. મને એમના સંગ્રહમાંથી ગાંધીજીની બે સરસ તસ્વીરો મળી છે.

આ તસ્વીરમાં ગાંધીજી કોંગ્રેસ કારોબારીના સભ્યોને સંબોધી રહ્યા છે. કયા વરસની આ તસ્વીર છે, એની વિગત પણ મને મળી નથી. ફોટામાં કોઈ આગેવાનોના ચહેરા પણ ઓળખાતા નથી.

આ તસ્વીરમાં ગાંધીજી એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે પગપાળા જાય છે તેની છે. ડાબી બાજુએ ડો. સુશીલા નાયર છે, તો જમણી બાજુ (ઊંચા) પઠાણ નેતા ખાન અબ્દુલ ગફારખાન છે.

હોમાયબાનુની ગાંધીજીના અવસાન બાદની તસ્વીરો એમની ફોટોગ્રાફીના ઉત્તમ નમૂના છે. ગાંધીજીને ગોળી મારવામાં આવી, એ દિવસની પ્રાર્થના સભામાં જવા હોમાયબાનુ ખભે કેમેરા લટકાવીને નીકળવાના હતા ત્યારે જ એમના પતિનો ટેલિફોન આવ્યો કે એ ફ્રી હોવાથી એમની ઇચ્છા બહાર ખાવા જવાની હતી. પતિની ઇચ્છાને માન આપી તેઓ ગાંધીજીની પ્રાર્થના સભામાં જવાને બદલે હોટૅલમાં ગયા. ત્યાં એમને ગાંધીજી ઉપર થયેલા હુમલાના સમાચાર મળ્યા. પતિ–પત્ની જીવનભર આ ભૂલ ભરેલા નિર્ણય બદલ પસ્તાતા રહ્યા. હોમાયબાનુ બિરલા હાઉસ પહોંચી ગયા, અને એમની પ્રતિભાને લીધે તેમને રોકટોક વગર આ તસ્વીર લેવાનો મોકો મળ્યો.

વિશ્વભરના છાપાંઓએ એમની આ તસ્વીરનો ઉપયોગ કરેલો. ત્યારબાદ એમની નીચેની તસ્વીરે પણ ખૂબ જ પ્રસિધ્ધી મેળવેલી.

કોઈ મકાનની બાલકનીમાંથી કે ટેરેસ ઉપરથી ગાંધીજીની સ્મશાન યાત્રાની પાડેલી આ તસ્વીરમાં માત્ર જવાહરલાલ નહેરૂ જ નહીં, સેંકડો વ્યક્તિઓના ચહેરા ઓળખી શકાય એવી શાર્પ ફોકસવાળી આ તસ્વીર છે. ૧૯૪૮ ના કેમેરાથી આવી તસ્વીર લેવી, એ કોઈ નિવડેલા ફોટોગ્રાફરથી શક્ય થઈ શકે.

આ તસ્વીરમાં તમે જોઈ શકશો કે ફોટૉ જર્નાલીસ્ટ સ્પષ્ટ શોટ મેળવવા કેવા માચડા ઊભા કરતા, એવા સમયે હોમાયબાનુએ ઈધેલી આ તસ્વીરમાં અગ્નિદાહ આપતા ગાંધીજીના મોટા દિકરા ગોપાલ ગાંધી, અને ચિત્તા નજીક ઊભેલા ગાંધીજીના કુટુંબીઓના ચહેરા કેટલા સ્પષ્ટ દેખાય છે. આટલી ભીડમાં એમણે આ તસ્વીર કેવી રીતે લીધી હશે?

ગાંધીજીના અસ્થિ વિસર્જનના આ ફોટા સાથે ગાંધીજીના ફોટોગ્રાફસનો અંક પૂરો કરૂં છું. આટલી વિશાળ મેદનીમાં ચહેરા સ્પષ્ટ રીતે ઓળખાય છે.

આવતા ઉધવારે હોમાયબાનુના અલગ અલગ વયના ફોટોગ્રાફસ અને એમના વિષેની માહીતિ સાથે, લલિતકળામાં હોમાયબાનુની વાત પુરી થશે.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૮

 

હોમાયબાનુ નહેરૂના તીનમૂર્તી હાઉસ ઘરમાં સહેલાઈથી જઈ શકતા અને નહેરૂના કુટુંબના સહેલાઈથી ફોટા લઈ શકતા.

નહેરૂની દિકરી ઇન્દીરા અને જમાઈ ફીરોજ ગાંધીનો આ ફોટો એરપોર્ટ ઉપર લીધેલો છે. ફોટામાં સ્પષ્ટ દેખાય છે કે બન્ને હોમાયબાનુના કેમેરા તરફ જોઈને પોઝ આપી રહ્યાં છે.

યુવાન ઈન્દીરા એ સમયના બધા મહાન નેતાઓની લાડકી હતી. ફોટામાં ગોવીંદ વલ્લભ પંત ઈન્દીરાને HUG આપી રહ્યા છે. પાછળ રેલ્વે મીનીસ્ટર સદોબા પાટીલ ઉભેલા દેખાય છે.

ઈન્દીરા ગાંધી નાના દિકરા સંજયનો જન્મ દિવસ ઉજવી રહ્યા છે. આવા ખાનગી કાર્યક્રમોના ફોટા પાડવાનો લાભ હોમાયબાનુને મળતો.

ફોટામાં ઈન્દીરા ગાંધી દિકરાઓ રાજીવ અને સંજય સાથે ખાસ ગેલેરીમાંથી પ્રથમ એશિયાઈ રમતોત્સવ જોઈ રહ્યા છે.

નહેરૂ રાજીવ અને સંજયને તીનમુર્તી ના કમ્પાઉન્ડના બાગમાં બોટેનીનું શિક્ષણ આપી રહ્યા છે.

ચાચા નહેરૂ પોતાના જન્મ દિવસે બાળકો સાથે.

હોમાયબાનુની પોતાના પ્રિય પાત્રની આ અંતીમ તસ્વીર છે. ગમગીન ઇન્દીરા ગાંધી સાથે નહેરૂના પાર્થીવ શરીર સાથેનો આ ફોટોગ્રાફ ઐતિહાસિક છે.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૭

હોમાયબાનુને જવાહરલાલ નહેરૂના ફોટા પાડવાનું બહુ ગમતું, કારણ કે એમાં એમને મન ગમતી તક મળી જતી અને એ છાપાંમાં અને મેગેજીનોમાં ખૂબ જ લોકપ્રિય થતી. નહેરૂ પણ એમને ફોટા લેવાની તક આપતા.

આજની પોસ્ટમાં હોમાયબાનુએ પાડેલી નહેરૂની તસ્વીરો રજૂ કરું છુ.

આઝાદી પછીના જવાહરલાલ નહેરૂના પ્રથમ પ્રધાનમંડળની હોમાયબાનુએ લીધેલી ઐતિહાસિક તસ્વીર છે. આ તસ્વીરમાં ડાબા હાથથી  રફી અહેમદ કીડવાઇ, સરદાર બલદેવસિંગ, મૌલાના આઝાદ, જવાહરલાલ નહેરૂ, સી. રાજગોપાલાચારી (ગવર્નર જનરલ), સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, રાજકુમારી અમૃતકૌર, જહોન મથાઈ, બાબુ જગજીવનરામ, સી. એચ. ભાભા, આર. કે. સન્મુખમ, ડો. ભીમરાવ આંબેડકર, કે. સી. નિયોગી, એન. વી. ગાડગીલ, શ્યામાપ્રસાદ મુકરજી એ ખાસ પોઝ આપ્યો છે.

ભાઈ-બહેનની આ અણમોલ તસ્વીરમાં, શ્રીમતિ વિજ્યાલક્ષ્મી પંડિત યુનોના પ્રમુખ ચુંટાયા બાદ પહેલી વાર ભારત આવ્યા ત્યારે જવાહરલાલ એમને લેવા એરપોર્ટ ઉપર ગયેલા ત્યારની આ તસ્વીર છે. બન્નેના ચહેરા ઉપરના ભાવ, અને બેકગ્રાઉન્ડમાં વાદળભર્યું આકાશ, હોમાયબાનુની ફોટોગ્રાફીની ઊંચી કલા દર્શાવે છે. ત્યારે આજની જેમ થોડીક સેકંડમાં અનેક તસ્વીરો ન લઈ શકાતી, એટલે જે એક જ શોટ મળે એ જ સચોટ હોવો જોઈએ.

નહેરૂના અંગત મહેમાન તરીકે જેકી કેનેડી ભારત આવેલા ત્યારે કોઈ કાર્યક્રમમાં જવા તૈયાર થઈ રહેલા શ્રીમતિ કેનેડીને નહેરૂ મદદ કરી રહ્યા છે. આ પણ એક દુર્લભ તસ્વીર છે. હોમાયબાનુને આ તક કેવી રીતે મળી હશે?

ચીને તિબેટ ઉપર આક્રમણ કરીને એને કબજે કરી લીધું તે અગાઉ દલાઈ લામા અને ચીનના વડાપ્રધાન ચાઉ-એન-લાઈ નહેરૂના મહેમાન બનેલા તેની આ ઐતિહાસિક તસ્વીર છે.

નહેરૂ જેના માટે ખૂબ જાણીતા હતા એવા પ્રસંગની આ તસ્વીરમાં આદીવાસીઓ નહેરૂના નિવાસ્થાન પોતાની કલા પ્રદર્શિત કરવા આવેલા ત્યારે નહેરૂ પણ એમની સાથી નૃત્યમાં જોડાઈ ગયેલા. આદીવાસી કન્યાઓ અને નહેરૂના ચહેરાઓ ઉપર જે આનંદ ઉલ્લાસ નજરે પડે છે, એ કેદ કરવાની હોમાયબાનુની ગજબની આવડત દેખાય છે.

નહેરૂની આ તસ્વીર વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત છે. એશિયાઈ ખેલોનું ઉદઘાટન નહેરૂએ શાંતિના પ્રતિક સફેદ કબુતરને ઉડાડીને કર્યું હતું. આ તસ્વીર વિશ્વભરના પેપર અને મેગેજીનમાં પ્રસિધ્ધ થયેલી.

આ તસ્વીરમાં હોમાયબાનુએ પોતે તો કાયદાનું ઉલ્લંગન કર્યું છે પણ દેશના વડાપ્રધાન પાસેથી પણ કાયદાનું ઉલ્લંગન કરાવ્યું છે. પાલમ હવાઈ અડ્ડાના ખાસ VIP પ્રવેશ પાસેની આ તસ્વીર છે. બીજા કોઈ તસ્વીરકારે કદાચ આવી ગુસ્તાખી કરી ન હોત.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૬

આજની પોસ્ટમાં હોમાયબાનુએ વિશ્વના મહાનુભવોની ભારતની મુલાકાત પોતાના કેમેરામાં કેવી રીતે કેદ કરી હતી, એ જોવા મળશે.

૧૯૫૩ માં હેલન કેલર જવાહરલાલ નહેરૂના અંગત મહેમાન તરીકે ભારત આવેલા. હેલન કેલરના ભારતના રોકાણ દરમ્યાનના પ્રત્યેક કાર્યક્રમનું આયોજન નહેરૂએ જાતે કરેલું. હોમાયબાનુએ ઝડપેલી આ તસ્વીર પણ ઈતિહાસની એક દુર્લભ તસ્વીર છે. હેલન કેલર નહેરૂનો ઉત્સાહ જોઈ શકતા તો ન હતા, પણ હસ્તધૂનનથી મહેસૂસ કરી રહ્યા છે.

૧૯૫૬ માં દલાઈલામા ટીબેટથી છૂપી રીતે ભારત આવ્યા, ત્યારે ભારતની સરજમીન ઉપર પ્રવેશની આ એક ઐતિહાસિક તસ્વીર છે. મોખરાના અશ્વ ઉપર દલાઈલામા સવાર છે.

૧૯૫૪ માં વિયેટનામના ક્રાંતિકારી નેતા હો ચી મિન્હ ભારત આવેલા, ત્યારે એમને આવકારવા રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ અને વડાપ્રધાન નહેરૂ બન્ને વિમાન મથકે ગયેલા. આ એક વિરલ બનાવ હતો. આ તસ્વીરમાં હો ચી મિન્હે જે રીતે રાજેન્દ્રબાબુનો હાથ પકડ્યો છે, અને જે રીતે જવાહરલાલ કોઈ ગંભીર વાત કરી રહ્યા છે, અને હો ચી મિન્હ સાંભળી રહ્યા છે, એ આ તસ્વીરમા હોમાયબાનુએ આબાદ ઝડપી લીધું છે.

૧૯૫૯ માં માર્ટીન લ્યુથર કીંગ ભારત આવેલા ત્યારે જવાહરલાલ નહેરૂ સાથેની આ તસ્વીર પણ ઐતિહાસિક છે.

લાલ કિલ્લાની પ્રાચી ઉપરથી જવાહરલાલ નહેરૂ એડવિના માઉન્ટ બેટનને જનમેદની દેખાડી રહ્યા છે. એડવિનાની પાછળ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ ઉભેલા દેખાય છે.

 

 

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૫

આઝાદી પછી, જ્યારે પણ અન્ય રાષ્ટ્ર્ના વડાપ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિ ભારતની મુલાકાતે આવતા ત્યારે એમની દુર્લભ તસ્વીરો ઝડપી લેવાનો મોકો હોમાયબાનુ શોધી લેતા. આજે આવી થોડી તસ્વીરો રજૂ કરૂં છું.

૧૯૫૮ માં બ્રિટનના વડાપ્રધાને હેરોલ્ડ મેકમિલન ભારત આવેલા ત્યારે અન્ય પુરૂષ તસ્વીરકારોની વચ્ચે તસ્વીર લઈ રહેલા હોમાયબાનુ નજરે પડે છે. એમનો રોલીફ્લેક્ષ કેમેરા અને મોટી ફ્લેશગન એ જમાનાના કેમેરા કેવા હતા એ જોવા મળે છે.

આ ફોટામાં હોમાયબાનુ બ્રિટીશ વડાપ્રથાનના પત્ની દોરોથી મેકમિલન સાથે વાતચીત કરી રહ્યા છે, અન્ય ફોટોગ્રાફર દૂર ઊભા રહી જોઈ રહ્યા છે.

ઉપરાષ્ટ્રપતિ સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન સાથેની પ્રેસિડન્ટ કેનેડીની આ તસ્વીર અને કેનેડી દંપતિની બીજી અનેક તસ્વીરો લેવાની ખાસ તક હોમાયબાનુને મળેલી.

આ તસ્વીરમાં વચ્ચે રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદની ડાબીબાજી જેકેલીન કેનેડી અને જમણીબાજુ જેકેલીનના બહેન છે.

જેકી કેનેડીને ઈન્દીરા ગાંધીએ હાથીનું બચ્ચું ભેટમાં આપેલા હાથીના બચ્ચાં સાથેની આ તસ્વીર પણ એ સમયે ખૂબ જ પ્રખ્યાત થયેલી. ચિત્રમાં જેકીની બાજુમાં ઇન્દીરા ગાંધી ઊભાં છે.

૧૯૬૨ માં જેકીએ નહેરૂના મહેમાન તરીકે ભારતની મુલાકાત લીધી હતી ત્યારે યજમાન તરીકે ઈન્દીરા ગાંધીએ એમને સતત સાથ આપ્યો હતો. આ તસ્વીરમાં જેકી અને ઈન્દીરા ઝુલા ઉપર બેસીને હોમાયબાનુને પોઝ આપે છે.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૪

ફોટોગ્રાફર તરીકે હોમાય સક્રિય હતાં ત્યારે સરદાર પટેલથી ઈંદિરા ગાંધી સુધીનાં અનેક નેતાઓ તેમને વ્યક્તિગત રીતે ઓળખતા હતા. સરદાર પટેલ ‘વો તો હમારી ગુજરાતન હૈ’ કહીને રાજી થતા હતા, ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્ જેવા વિદ્વાન રાષ્ટ્રપતિ પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં હોમાયને ન જુએ એટલે તેમના વિશે પૂછપરછ કરે. ૧૪ ઓગષ્ટ, ૧૯૪૭ની મધરાતે લાલ કિલ્લા પરથી થયેલું ઐતિહાસિક ઘ્વજવંદન હોય કે ગાંધીજીની અંતીમ યાત્રા જેવો પ્રસંગ, લોર્ડ માઉન્ટબેટનની ગાર્ડન પાર્ટી હોય કે નેહરૂના દૌહિત્રો રાજીવ-સંજયની બર્થ ડે પાર્ટી, આ બધા પ્રસંગે હોમાય વ્યારાવાલા ફોટોગ્રાફર તરીકે-મોટે ભાગે પુરૂષ ફોટોગ્રાફરના ઝુંડ વચ્ચે એકમાત્ર ભારતીય મહિલા ફોટોગ્રાફર તરીકે- હાજર હોય.
આજે તેમણે પાડેલી કેટલીક યાદગાર તસ્વીરો રજૂ કરૂં છું.

હિન્દુસ્તાનના ભાગલા પાડવા કે ન પાડવા એનો નિર્ણય લેવા મળેલી કોંગ્રેસ કારોબારી સમિતિની આ ઐતિહાસિક તસ્વીરમાં નહેરૂ સહિત અનેક નેતાઓના ઊંચા કરેલા હાથ જોઈ શકાય છે.

ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકરે તૈયાર કરેલા બંધારણની નકલ તેઓ રાષ્ટ્ર્પતિ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદને સુપ્રત કરી રહ્યા છે. બે મહાન નેતાઓના ચહેરા પરની ખુશીમાં એક મોટી કાર્યસિધ્ધીની ઝલક દેખાય છે.

બધા પુરૂષ ફોટોગ્રાફરની વચ્ચે, એક માત્ર સ્ત્રી ફોટોગ્રાફર હોમાયબાનુ, ડો. રાધાકૃષ્ણનને પ્રશ્ન પુછી રહી છે, ત્યારે ડો. રાધાકૃષ્ણનના ચહેરા ઉપરનું સ્મિત કંઈક કહી રહ્યું છે. વાત જાણે એમ છે કે ડો. રાધાકૃષ્ણે હોમાયબાનુના ઉપરના હોઠ ઉપર એક નાની બેન્ડએઈડ (ચિત્રમાં નથી દેખાતી, કદાચ જમણી બાજુ હશે) જોઈને પુછ્યું, “શું કીસ કરતાં તારો પતિ તને કરડ્યો?” આવા લાડકા હતા નેતાઓના, હોમાયબાનુ.

રાષ્ટ્રપતિ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ, નરગીસ દત્તને પદ્મશ્રી પુરસ્કાર આપે છે ત્યારની યાદગાર તસ્વીર.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૩

હોમાયબાનુના લગ્ન માણેકશા વ્યારાલાવાલા સાથે થયા હતા. માણેકશા એ સમયે ટાઇમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા ન્યુસપેપરમાં એકાઉન્ટન્ટ તરીકે નોકરી કરતા હતા, પણ સાથે સાથે એ છાપાંના ફોટોગ્રાફર તરીકે પણ કામ કરતા. હોમાયબાનુ Press Photography માં પ્રવૃત્ત થયા એનું આ પણ એક કારણ હોઈ શકે.

હોમાયએ પોતાનું કેરીયર ૧૯૩૦ માં શરૂ કર્યું. બીજા વિશ્વયુધ્ધની શરૂઆતમાં એમને મુંબઈના ઈલ્સટ્રેટેડ વિકલી માટે કામ મળ્યું, જ્યારે એમણે પાડેલા બ્લેક એન્ડ વાઈટ ફોટાઓ સમય જતાં ખૂબ જ પ્રખ્યાત થયા. શરૂઆતના વર્ષોમાં એમના કરતાં એમના પતિ વધારે જાણીતા હોવાથી એમણે પોતે પાડેલા ફોટાઓ પોતાના પતિના નામે પ્રસિધ્ધ કર્યા.

સમય જતાં લોકોને જાણ થઈ, અને એમના પાડેલા ફોટા દેશભરમાં પ્રખ્યાત થયા, ખાસ કરીને ૧૯૪૨ માં એ દિલ્હીમાં બ્રિટીસ ઈન્ફોર્મેશન સર્વિસમાં જોડાયા. અહીં એમણે એ સમયના બધા જ જાણીતા નેતાઓના ફોટોગ્રાફ લીધા, જેમાં મહાત્મા ગાંધી અને જવાહરલાલ નહેરૂ મુખ્ય હતા.

એ સમયમાં એક સાડી પહેરેલી સ્ત્રી ફોટોગ્રાફરને ભારેભરખમ કેમેરા ખભે લટકાવી, સાઈકલ ઉપર સડસડાટ, સમાચાર એકઠા કરવા, જતી જોવી એ એક આશ્ચર્યજનક દ્ર્ષ્ય હતું. જો કે પછીથી એમણે ખરીદેલી મોટરકારનો નંબર DLD-13 હોવાથી એનું ડાલ્ડા-૧૩ હુલામણું નામ પડી ગયેલું, અને એમને એ નામ ગમી જવાથી એમણે પોતાના અનેક પ્રસિધ્ધ ફોટોગ્રાફસ ડાલ્ડા-૧૩ ના નામે પ્રગટ કર્યા.

આજે અહીં મેં ૧૯૪૨ પછી એમના પાડેલા ફોટોગ્રાફ્સ પસંદ કર્યા છે, જેમાં ભારતનો આઝાદીનો અને આઝાદી પછીના થોડા વર્ષોનો ઇતિહાસ  કેદ થયેલો છે.

ભારતની આઝાદી પહેલા જ વૈજ્ઞાનિક ડો. સી. વી. રામન વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત થઈ ચૂક્યા હતા. આ તસ્વીરમાં ડો. રામન વિદ્યાર્થીઓને “રામન ઇફેક્ટ” નામની એમની શોધ સમજાવી રહ્યા છે.

૧૯૪૮ માં પાડેલી આ તસ્વીરમાં ભારતના પ્રથમ ભારતીય ગવર્નર જનરલ રાજાજી, રાજેન્દ્રબાબુ અને સરદાર મંત્રણાં કરી રહ્યા છે.

ભારતના ત્રણ રાષ્ટ્રપતિઓને એક સાથે એક જ તસ્વીરમાં ઝડપી, હોમાયબાનુએ આ તસ્વીરને ઐતિહાસિક બનાવી દીધી છે.

આ તસ્વીર દુર્લભ છે, અને બહુ ઓછા લોકોએ જોઈ હશે. ભારતના પ્રથમ ભારતીય ગવર્નર જનરલ, ભારતના પ્રથમ (બ્રિટીશ) ગવર્નર જનરલની પત્નિ, એડવીના માઉન્ટબેટનને ભેટીને વિદાય આપે છે.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૨

હોમાયબાનુના પિતા એક ફરતી નાટક મંડળીમાં કામ કરતા, એટલે હોમાયબાનુનું બચપણ અલગ અલગ ગામોમાં પસાર થયેલું. છેક ૧૩ વર્ષની વયે એમનું કુટુંબ મુંબઈમાં સ્થાયી થયું, ત્યારે એમણે એક પારસી મિત્ર પાસેથી ફોટોગ્રાફીની જાણકારી મેળવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યાર બાદ મુંબઈની પ્રખ્યાત જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટ માંથી ફોટોગ્રાફીમાં ડીપ્લોમા મેળવી, કારકીર્દીની શરૂઆત કરી. નીચેની તસ્વીરમાં એમણે જે. જે. સ્કૂલમાં અલગ અલગ વિષય ઉપર કામ કરતા વિદ્યાર્થીઓની તસ્વીર ઝડપી છે.

શરૂઆતના વર્ષોમાં હોમાયબાનુ સામાજીક વિષયો, જેવા કે પહેરવેશ, તહેવારો, ધાર્મિક ઉત્સવો વગેરેની તસ્વીરો લેતા. નીચેની તસ્વીરમાં પારસી અગિયારીમાંથી બહાર આવતી પારસી મહિલાઓની સુંદર તસ્વીર લીધી છે.

મુંબઈ ગણેશ ઉત્સવ માટે સૌથી વધારે પ્રખ્યાત છે, અને એમાં પણ ગણેશ વિસર્જન વખતે તો જાણે આખું મુંબઈ ચોપાટીના દરિયાકીનારે ઉમટ્યું હોય એવું લાગે. અહીં નીચેની પ્રથમ તસ્વીરમાં વિસર્જનની તસ્વીરો લઈ રહેલી હોમાયબાનુની તસ્વીર બીજાકોઈ ફોટોગ્રાફરે પાડેલી છે.

નીચેની તસ્વીરમાં ગણેશની મૂર્તિના વિસર્જન વખતે મુંબઈના અસલી રહેવાસી કોળી સ્ત્રીઓ પૂજાવિધિ કરતી નજરે પડે છે.

પ્રથમ મહિલા તસ્વીર-પત્રકાર-૧

(આ લેખમાળાની મોટાભાગની તસ્વીરો Alkazi Foundation ના HOMAI VYARAWALLA ARCHIVE માંથી બિનધંધાદારી હેતુ માટે આભાર સહિત લેવામાં આવી છે. તસ્વીરોનો સર્વ હક્ક Alkazi Foundation નો છે.)

હોમાય વ્યારાલાવાલા

હોમાય વ્યારાલાવાલા ભારતના પ્રથમ મહિલા વ્યવસાયિક તસ્વીર-પત્રકાર (ફોટો જર્નાલિસ્ટ) હતા. ઇ. સ. ૧૯૧૩માં નવસારીમાં મધ્યમવર્ગીય પારસી પરિવારમાં જન્મેલાં, હોમાયબાનુ વ્યારાવાલાએ મુંબઈમાં સર જે. જે. કોલેજ ઓફ આર્ટ ખાતે અભ્યાસ સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ કર્યા બાદ, ઇ. સ. ૧૯૩૮માં ફોટોગ્રાફીના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. એ સમયમાં કેમેરા જેવા ઉપકરણને એક આશ્ચર્ય તરીકે માનવામાં આવતું હતું. વળી એક મહિલા દ્વારા આ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરવાનું ખુબ અચરજ પમાડે એવી બાબત હતી.  ત્રણ દાયકા સુધી કામ કર્યા પછી એમણે ઇ. સ. ૧૯૭૦માં વ્યવસાયિક ફોટોગ્રાફીમાંથી નિવૃત્તિ લીધી હતી.

ઇ. સ. ૨૦૧૧માં એમને ભારત સરકાર તરફથી પદ્મ વિભૂષણ પુરસ્કાર વડે સમ્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.

અંગ્રેજોના શાસનના અંતિમ દાયકા અને આઝાદ ભારતના પ્રથમ ત્રણ દાયકાને પોતાના કેમેરામાં કેદ કરનાર, આ ગુજરાતની આ મહિલાને ગુજરાતીઓએ જોઈએ એટલી પ્રસિધ્ધી આપી નથી.

આજથી થોડા દિવસ હું લલિતકળા વિભાગમાં હોમાય વ્યારાલાવાલાના ચિત્રો રજૂ કરીશ.

હોમાયબાનુને એના મિત્રો “ડાલડા-૧૩”ના હુલામણા નામે ઓળખતા હતા. શરૂઆતના વર્ષોમાં એમણે શહેરી જીવન, ફેશન અને આધુનિક નારીના ફોટોગ્રાફસ પાડેલા, અને એમાંના ઘણાં Bombay Chronicle નામના અંગ્રેજી અખવારમાં છપાયલા. એમની સાથે જે. જે. સ્કૂલમાં અભ્યાસ કરતી રેહાના મોગલની “આધુનિક નારી”ની તસ્વીરો ખૂબ જ લોકપ્રિય થઈ હતી.

જે સમયમાં ફીલ્મમાં કામ કરતી સ્ત્રીઓની તસ્વીરો પણ મર્યાદામાં રહીને લેવામાં આવતી, તે સમયમાં રેહાનાની આ તસ્વીરોએ ખાસી ચકચાર જમાવેલી. અહીં હું રેહાનાની બે તસ્વીર રજૂ કરૂં છું.

કોલેજની એક Picnic દરમ્યાન હોમાયબાનુએ પાડેલી આ તસ્વીરે એ સમયમાં ખૂબ ચકચાર જગાવેલી. એક હિન્દુસ્તાનની મહિલા, ગોંઠણ સુધી પગ ખુલ્લા રાખી તસ્વીર ખેંચાવી એ કલ્પના પણ અસામાન્ય હતી. વરસો બાદ, રાજકપૂરે “રામ તેરી ગંગા મૈલી” ચલચિત્રમાં મંદાકીનીની આવી તસ્વીરો લીધેલી.

આ તસ્વીરમાં એક સ્વપન-સુંદરી તરીકે રેહાનાના પોઝને કંપોઝ કરનાર હોમાયબાનુની કલાકારીનો આ એક ઉત્તમ નમૂનો છે.

રેહાનાની અંગુર ખાતી આ તસ્વીર ખૂબ જ લોકપ્રિય થયેલી. એ સમયના કેમેરા આજના જેવા Advanced ન હતા, તેમ છતાં હોમાયબાનુએ ખેંચેલી આ તસ્વીર ખરેખર દાદ માગી લે એવી છે.