ભાષાને શું વળગે ભૂર: ૧ (બાબુ સુથાર)

ઘણા ગુજરાતી સાહિત્યકારો, એમાં પણ ખાસ કરીને નવોદિતો, અવારનવાર એવી દલીલ કરતા હોય છે કે અમારાં સર્જનોમાં જો ભાષાદોષ દેખાય તો એ માફ કરી દેવાના. કેટલાક એમ પણ કહેતા હોય છે કે તમને અમારાં લખાણોમાં કોઈ ભાષાદોષ દેખાય તો તમારે અમને ખાનગીમાં બતાવવાના; જાહેરમાં નહીં. તો વળી કેટલાક એમ પણ કહેતા હોય છે કે સર્જનમાં સામગ્રી વધારે મહત્ત્વની હોય છે, ભાષા નહીં. લોકો સમજે એટલે ઘણું. Facebook પર અમને like મળે છે, જાહેર વાંચનમાં અમને ‘દોબારા દોબારા’ કે તાળીયોના ગડગડાટ મળે છે. બસ, એ પૂરતું છે. અમારે વિદ્વાનોના અભિપ્રાયોની કોઈ જરૂર નથી. સમગ્ર ભારતમાં આજકાલ anti-intellectual આબોહવા ઊભી થઈ રહી છે. એ સંજોગોમાં ગુજરાતી સાહિત્ય શા માટે એનાથી મુક્ત રહી જાય? જો કે, નવોદિતોમાં કેટલાક એવા પણ છે જે કહે છે કે અમને તમે દોષ બતાવજો. અમે એવા દોષોનું પુરાવર્તન ન થાય એની પૂરેપૂરી કાળજી રાખીશું.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં સુરેશ જોષીના આગમન પછી સર્જનની ભાષા વિશેની સમજ બે પ્રવાહોમાં વહેંચાઈ ગઈ છે. એક પ્રવાહ ભાષાને સાધન માને છે ને બીજો પ્રવાહ ભાષાને સાધ્ય માને છે. પહેલો પ્રવાહ માને છે કે ભાષા એક સાધન છે, એક માધ્યમ છે. સર્જક એ સાધન મારફતે અથવા તો એ માધ્યમ દ્વારા એની સામગ્રી વ્યક્ત કરતો હોય છે. કેટલાક લોકો ‘સામગ્રી’ માટે ‘લાગણી’ શબ્દ પણ વાપરે છે. એની સામે છેડે, બીજો પ્રવાહ માને છે કે ભાષા સાધન નથી. સાધ્ય છે. જેમ સામગ્રી છે, જેમ લાગણી છે એમ ભાષા પણ કાચી સામગ્રી છે. સર્જનમાં એ બધાનું રૂપાન્તર થવું જોઈએ. આ ‘રૂપાન્તર’ માટે બીજો શબ્દ છે ‘વ્યંજના’. સર્જનમાં સામગ્રી અને ભાષા બધું જ વ્યંજના સુધી પહોંચવું જોઈએ (સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રમાં શબ્દની ત્રણ શક્તિઓની વાત કરવામાં આવી છે. એક તે અભિધા, બીજી લક્ષણા અને ત્રીજી વ્યંજના. મને લાગે છે કે દરેક સર્જકે આ ત્રણ શક્તિઓનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ).

આ બન્ને અભિગમમાંથી કયો સાચો અને કયો ખોટો, કયો ઊંચો અને કયો નીચો, એવો પ્રશ્ન આપણે ઊભો નથી કરવો. પણ, અહીં એક વાત નોંધવી પડશે કે આ બન્ને અભિગમમાંથી એક પણ અભિગમ એમ નથી કહેતો કે ભાષાદોષો હોય તો ચલવી લેવાના. જે સર્જકો ભાષાને સાધન માને છે એ સર્જકો પણ સાધન દોષમુક્ત રાખવાનો આગ્રહ રાખે છે. એ જ રીતે, જે સર્જકો ભાષાને સાધ્ય માને છે એ લોકો પણ ભાષાદોષોને ઉત્તેજન નથી આપતા. જે નવોદિતો આ ઐતિહાસિક હકીકતનો સ્વીકાર નથી કરતા એ નવોદિતોને એમના જેવા સર્જકોનો બનેલો વર્ગ  સરળતાથી સ્વીકારશે. ભાવકો પણ સ્વીકારશે. પણ સાહિત્ય કદાચ એમનો સરળતાથી સ્વીકાર નહીં કરે.

ઘણાં વરસો પહેલાંની વાત છે. હું ત્યારે યુનિવર્સિટી ઓફ પેન્સિલવેનિયામાં ગુજરાતી ભાષા અને સંસ્કૃતિ ભણાવતો હતો. ત્યારે વિખ્યાત ભાષાશાસ્ત્રી વિલિયમ લેબોવે એક નવો કોર્સ ભણાવવાનું શરૂ કરેલું. એનું નામ હતું Linguistics for Creative Writers. મેં એ કોર્સમાં પ્રવેશ આપવા વિનંતી કરેલી પણ લેબોવે મને કહેલું કે આ કોર્સ અંગ્રેજીમાં લખતા લેખકોને જ વધારે કામ લાગે એવો છે.

લેબોવ આમ તો ભાષા અને સમાજ વચ્ચેના સંબંધોનો અભ્યાસ કરતા Sociolinguisticsના નિષ્ણાત. એમને Sociolinguisticsના સ્થાપક પણ કહી શકાય. તદ્ઉપરાંત, એમણે narrative (કથન) પર પણ ઘણું પાયાનું કામ કર્યું છે. ખાસ કરીને ભાષાવિજ્ઞાનના દૃષ્ટિકોણથી. એ વિશે ક્યારેક વિગતે વાત કરીશું. એ Linguistics for Creative Writersમાં ભાષાવિજ્ઞાનની પાયાની કેટલીક વિભાવનાઓ ઉપરાંત એમની narrative theory પણ ભણાવવાના હતા. એ વખતે મને થયેલું: ગુજરાતીમાં પણ જો ‘સર્જકો માટે ગુજરાતી ભાષાવિજ્ઞાન’ જેવો કોર્સ આપ્યો હોય તો કેવું રહે? મને નથી લાગતું કે હું લેબોવની narrative theory બ્લોગ પર ભણાવી શકું. પણ, હું ગુજરાતી ભાષાના વ્યાકરણની કેટલીક વાતો કરી શકું અને સર્જનમાં ભાષાનું વ્યાકરણ કઈ રીતે કામ કરે છે એનાં કેટલાંક ઉદાહરણોની ચર્ચા કરી શકું. મેં ત્યારે ‘સર્જકો માટે ગુજરાતી ભાષાવિજ્ઞાન’ જેવા કોર્સ માટે કેટલીક નોંધો પણ તૈયાર કરેલી. હજી પણ મારી પાસે એ નોંધો અકબંધ પડેલી છે.

હવે હું યુનિવર્સિટીમાં ભણાવતો નથી. એટલું જ નહીં, હું હવે ફરી એક વાર યુનિવર્સિટીમાં ભણાવવા જઈશ એવી મને કોઈ આશા નથી. લોકો કહે છે કે હજી પણ ચમત્કારો બને છે. પણ એ કેટલાક લોકોના જીવનમાં જ. પરમ કૃપાળુ પરમાત્માએ મને એમાંથી મુક્ત રાખ્યો છે. તમે જાણો છો એમ દાવડા સાહેબના ‘આંગણું’ બ્લોગ પર હું દર અઠવાડિયે મારી આત્મકથાનું એક પ્રકરણ મૂકતો હતો. મેં એમાં કેટલીક અંચઈ કરી છે. ઘણાં પ્રકરણ નથી મૂક્યાં. કેમ કે એ પ્રકરણો અમુક વર્ગને રુચે એવાં ન હતાં. એટલું જ નહીં, મેં કેલિફોર્નિયાના પાલો આલ્ટો આવ્યા પછી જે કંઈ ઘટનાઓ બની એનો પણ મેં એમાં સમાવેશ નથી કર્યો. એ અનુભવો વિષે અત્યારે પ્રમાણિક બનીને લખી શકાય એમ નથી. અહીં આવ્યા પછી અમને ઘણા અનુભવો થયા છે. મેં દાવડા સાહેબને પણ કહ્યું કે હું અપ્રમાણિક બની શકું એમ નથી અને પ્રમાણિક બનીશ તો તમારા બ્લોગ પર કદાચ એ શોભશે નહીં. એટલે એ આત્મકથા અહીં જ પૂરી કરીએ.

એ સંમત થયા પણ પછી એમણે કહ્યું કે શુક્રવાર તો તમારો જ. તમારે કોઈક સામગ્રી આપવી પડે. મને થયું કે ચાલો, શુક્રવાર આમ તો સંતોષી માનો છે. એમાં આપણે પણ ભાગ પડાવીએ. મેં એમને કહ્યું કે અત્યારે તો ‘ભાષાને શું વળગે ભૂર’ એવું શીર્ષક રાખો. મારી ઇચ્છા એ નિમિત્તે ભાષાવિજ્ઞાનની અથવા તો ભાષાની ફિલસૂફીની ચર્ચા કરવાની હતી. પછી મને થયું કે સર્જકો માટે ભાષાશાસ્ત્ર એવું રાખીએ તો? તો કદાચ કેટલાક સર્જકો એમના સર્જનની ભાષાની કાળજી લેતા થશે. અને કેટલાક લોકો મને અવારનવાર એમ કહે છે કે લોકોને ઉપયોગી બને એવું કંઈક આપોને. અમૂર્ત ચર્ચા કરવાનો શો અર્થ. મને લાગે છે કે એમની વાત પણ સાચી છે.

એના જ એક ભાગ રૂપે આવતા શુક્રવારથી હું ગુજરાતી સર્જકો માટે ભાષાશાસ્ત્ર પરના લેખોની શ્રેણી શરૂ કરીશ. એ શ્રેણીમાં હું વાચકોના પ્રશ્નોના જવાબ પણ આપીશ. Facebook પર કોમેન્ટ મૂકતા મિત્રોને પણ હું કહીશ કે એમની કોમેન્ટને હું આવકારું છું પણ જો એમને કોઈ પ્રશ્ન હશે તો એમણે ‘આંગણું’ પર જ પૂછવો પડશે જેથી બીજા વાચકોને પણ એનો લાભ મળે.