હિંસા (પી. કે. દાવડા)

હિંસા

આ જગતમાં હિંસા વગર જીવન શક્ય નથી. ઈશ્વરે જીવની રચના જ એ પ્રકારે કરી છે કે કોઈપણ જીવ માત્ર હવા અને પાણી પર જીવી ન શકે. એમણે પોતાનાથી નબળા જીવોનું ભક્ષણ કરી જીવવું પડે છે. માત્ર થોડા પશુ, પક્ષી અને મનુષ્યોને આમાં પર્યાય આપી અપવાદરૂ રાખ્યા છે. થોડા પશુઓ ઘાસ ખાઈને જીવે છે, હાથી જેવા મહાકાય પ્રાણી પર માત્ર ઘાસ ખાઈ જીવતા રહે છે, થોડા પક્ષીઓ માત્ર અનાજ ચણી જીવતા રહે છે, અને થોડા મનુષ્યો શાકાહાર કરી જીવતા રહે છે.

મોટા ભાગના પશુઓ પોતાનાથી નબળા પ્રાણીનો શિકાર કરી જીવે છે, કેટલાય પક્ષીઓ જીવડાં ખાય છે, તો કેટલાય પક્ષી માંસાહારી છે. એક સદી પહેલા આફ્રીકાના જંગલોમાં નરભક્ષી મનુષ્યોની હાજરીના પુરાવા મળેલા. આમ જીવસૃષ્ટીમાં હિંસા એ કોઈ અસામાન્ય વાત નથી, અને આવા હિંસક તત્વોમાંથી મનુષ્યો પણ બાકાત નથી. અહીં મેં જે હિંસાની વાત કરી, એ અનિવાર્ય હિંસા છે, એના વગર અનેક પ્રકારના જીવનની શક્યતા નથી. સિંહ-વાઘ ઘાસ ખાઈ જીવી શકે નહિં.

જો હિંસા અનિવાર્ય છે તો પછી અહિંસા કેવી રીતે શક્ય છે? અહિંસાનો અર્થ જ્યાં પર્યાય હોય ત્યાં હિંસા નિવારવી. કારણ વગરનો હિંસાચાર ન કરવો. અહીં હું એમ નથી કહેતો કે શાકહારી લોકો હિંસા નથી આચરતા, પણ માંસાહારી લોકોની સરખામણીમાં તેઓ હિંસા કરતાં થોડા અચકાય છે. માંસહારી ઘરોમાં, અને ખાસ કરીને ગરીબ ઘરોમાં, બાળકો નાનપણથી જ ઘરમાં મરઘાં-બકરાં કપાતાં જૂવે છે, એટલે એમને લોહી જોવાનો મહાવરો હોય છે. વળી જીવતા પ્રાણીને તરફડતા અને મરતા પણ એમણે જોયા હોય છે. એટલે જ્યારે હિંસક તોફાનો દરમ્યાન તેઓ મનુષ્યોનું ખૂન કરે છે, ત્યારે પ્રમાણમાં ઓછા વિક્ષુબ્ધ થાય છે, એટલે ક્યારેક આવા લોકોમાં હિંસક વૃતિ વધારે જોવા મળે છે.

મોટાભાગની મનુષ્યહત્યા બે કારણથી થાય છે. પ્રથમ કારણ છે યુધ્ધ. આમાં ભાગ લેનારાઓને સામા પક્ષના માણસને મારી નાખવાની રીતસરની તાલીમ આપવામાં આવે છે. યુધ્ધમાં ખુવારીનો આંકડો ઘણો મોટો હોય છે. હજારો વર્ષોથી અનેક પ્રયત્નો કરવા છતાં યુધ્ધ નિવારી શકાયા નથી. મનુષ્ય હત્યાનું બીજું કારણ છે ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા. ધર્મગ્રંથોમાં જે લખેલું છે, એમાં ક્યાંપણ હિંસાને ઉત્તેજન આપે એવું લખાણ નથી, પણ કાળક્રમે મનુષ્યોમાં રહેલી હિંસક વૃતિ એનો વિકૃત અર્થ કરી હિંસા આચરે છે. જ્યારે યુધ્ધમાં મનુષ્યોની હત્યા ન થતી હોય ત્યારે આવા ધાર્મિક દંગા ઊભા કરી, મનુષ્યો પોતાનામાં રહેલા હિંસક તત્વનું પ્રદર્શન કરે છે.

સદીયોના પ્રયત્નો છતાં, ન તો યુધ્ધ નિવારી શકાયા છે અને ન તો ધાર્મિક હિંસા નિવારી શકાઈ છે, આને હું હર્બટ સ્પેન્સરની survival of the fittest સાથે જોડીને નથી જોતો, એણે તો અનિવાર્ય હિંસાને લગતી વાત કરી છે.

હિંસાથી કોઈપણ સમસ્યાનું નિવારણ શક્ય નથી. એક સમયે પરાજીત થયેલો પક્ષ ફરી તૈયારીમાં લાગી જાય છે, અને મોકો જોઈ સામા પક્ષ ઉપર આક્રમણ કરે છે. સદીયોથી આમ થતું આવ્યું છે, અને નજીકના ભવિષ્યમાં એનો અંત આવે એવી કોઈ સંભાવના નથી.