અનુવાદ -૫ (અશોક વૈષ્ણવ)

સાચી રીતે નિષ્ફળ જવાની કળા – રાજેશ સેટ્ટી

માઇકલ જૉર્ડને એક વાર કહ્યું હતું: “હું મારી કારકીર્દીમાં ૯૦૦૦થી વધારે શૉટ્સ ચૂકી ગયો છું, ૩૦૦થી વધુ મૅચ હારી ચૂક્યો છું, છવીસ વાર મારા પર ભરોસો કરીને મૅચની જીતનો શૉટ લેવામાટે મને પસંદ કરાયો અને હું ચૂકી ગયો છું.મને જીંદગીમાં અનેક નિષ્ફળતાઓ મળી છે, અને એટલે જ હું સફળ છું!”

માઇકલ જૉર્ડનના અસફળતા વિષેના વિચારો બહુ પ્રેરક છે.. વિન્સ્ટન ચર્ચીલ, અબ્રાહમ લિંકન, સ્ટીવ જૉબ્સ જેવા અનેક અન્ય મહાન નેતાઓએ પણ નિષ્ફળતા વિષે આવા જ પ્રેરક વિચારો કહ્યા છે.

આમ જૂઓ તો નિષ્ફળતા પણ ઘણું સારું લખાયું છે. એવું તો બહુ જ સાંભળવા મળશે કે નિષ્ફળતા એ સફળતાની સીડી છે અને માટે જ શક્ય તેટલા વહેલા નિષ્ફળ જાઓ. મેં પણ આવાં સુવાક્યો વાંચ્યાં છે અને તે બધાં જ મને ગમ્યાં પણ છે. શા માટે ન ગમે?

છેલ્લા થોડા મહિનાઓ દરમ્યાન મારે ઘણા લોકોસાથે નિષ્ફળતા બાબતે ચર્ચા થઇ. દરેક ચર્ચા રસપ્રદ રહી તેમ જ નિષ્ફળતાના પાઠમાં કંઇ ને કંઇ શીખવાલાયક પણ હતું.

અપરિપક્વ સફળતાઓના વધતા જતા આંકડાઓનું ચિંતાજનક લાગે એવું વલણ હમણાં હમણાં હું જોતો હોઉં એવું લાગે છે.આમ જણાવા પાછળ એક પૂર્વધારણા કામ કરતી લાગે છે – જેમ નિષ્ફળતાઓનો આંકડો મોટો એમ સફળતાની શક્યતા વધારે. આવું વલણ કંઈ અંશે જોખમી કહી શકાય, કેમકે બધી અસફળતાઓ સરખી નથી હોતી.  આ વાતને હું થોડી વિસ્તારપૂર્વક સમજાવીશ.

આપણે ચોરસ ખીલાને ગોળ કાણાંમાં નાખવાવાળા સાવ સહેલાં ઉદાહરણને લઇએ. પહેલી વાર સફળ ન થાઓ , પણ પ્રયત્ન ન છોડો.બીજી વાર નિષ્ફળ જાઓ, તો પણ મહેનત ચાલુ જ રાખો. આવું ડઝનબંધવાર કરીશું એટલે શું સફળ થવાની શક્યતાઓ વધી જશે, ના જી, એટલીને એટલી જ રહેશે. આવી નિષ્ફળતાઓના વધતા આંકડાથી સફળતાની શક્યતા થોડી સુધરતી હશે !

એક બીજું જાણીતું ઉદાહરણ સાચો માર્ગ બતાવશે. જ્યારે થૉમસ આલ્વા ઍડીસન પ્રકાશ બલ્બની શોધ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે બલ્બના ઝીણા તારમાટે યોગ્ય માલની શોધમાં [બળતણનું લાકડું,પેટીનું લાકડું,હીકૉરી, થડની છાલ,વાંસ સુધ્ધાંની] ૬૦૦૦થી વધુ વસ્તુઓને ચકાસી જોઇ હતી.ચકાસે,અનુકુળ ફેરફાર કરે અને ફરીથી વધુ સારી રીતે ચકાસે.

આપણે બધા જ  જાણીએ છીએ કે આ બન્ને માર્ગની કોઇ સરખામણી જ ન થઇ શકે. એક સાવ મૂર્ખામીભર્યો તો બીજો ખંત અને અનુકુલનનો મૂર્તસ્વરૂપ પર્યાય.પહેલો રસ્તો છે નિષ્ફળ થવાની ખોટી રીત અને બીજો છે નિષ્ફળ થવાની સાચી રીત.

હવે આપણે થોડી એવી લાક્ષણીકતાઓ જોઇએ જેનાવડે આપણે નિષ્ફળ થવાની સાચી રીતને અનુસરી રહ્યા છીએ તેમ નક્કી થાયઃ

૧. અનુકૂલનક્ષમતા : દરેક અસફળતા હવે પછીના પ્રયાસ વધુ સારી રીતે કરવાની શીખ આપે.

૨.કાર્યકુશળતા : જો તમે દરેક નિષ્ફળતામાંથી કશું શીખતા જ હો તો, દરેક નિષ્ફળતા પછી તમારી કાર્યકુશળતા સુધરવી જ જોઇએ. નિષ્ફળતાસાથેની તમારી મુઠભેડને કારણે તમારા અનુભવમાં વધારો થવો જોઇએ.

૩.સામર્થ્ય (આવડત) : તમે આજે શું કરી શકો છો તે તમારી આવડતને આભારી છે. સમય સાથે તે આવડતમાં સુધારો થતો રહેવો જોઇએ.તમારી આજની અને આવતીકાલની કે પછી આ વર્ષની અને આવતીસાલની આવડતમાં માપી શકાય તેટલો દેખીતો સુધારો થવો જોઇએ.

૪. કરો અને શીખો : વાંચન તમને જ્ઞાન પૂરૂં પાડે,પણ તે જ્ઞાનને આત્મસાત કરવા જાતે અમલમાં મુકવું પડે. નિષ્ક્રિયતા કે આળસને કારણે મળેલ નિષ્ફળતા તમારા વિચારને ધારદાર નહીં કરે. પરંતુ, ધ્યેયલક્ષી પ્રયાસની નિષ્ફળતા અલગ જ હોય છે,કારણકે તેની સાથે વાસ્તવિક અનુભવ જોડાયેલ હોય છે.તે વિચારશક્તિને પ્રબુધ્ધ જરૂર કરે.

૫. વિશ્વાસઃ એવી નિષ્ફળતા ઇચ્છનીય છે જે (પોતાના)  વિશ્વાસને નવપલ્લવીત કરે, નહીં કે તેને કરમાવી નાંખે.. આપણા ભાગે બન્ને ભોગવવાની તો આવે જ., પરંતુ પહેલા પ્રકારની નિષ્ફળતાની કિંમત વધારે.

૬.નમ્રતાઃ કેટલાક કિસ્સાઓમાં નિષ્ફળતાનો દોષનો ટોપલો કોઇની ઉપરઢોળી દઇ ને આપણો અહં પોષી શકાય ખરો. પણ તેમ કરવાથી, ન તો ટુંકે ગાળે કે ન તો લાંબે ગાળે, કોઇ મદદ મળે.અહંને હંમેશ થોડા થોડા મઠારતા રહેવું જોઇએ.

૭. સફળતાઃ જે નિષ્ફળતા આપણને અર્થસભર પાઠ શીખવે તે આપણને વધારે સારી વ્યક્તિ બનવામાં મદદરૂપ થાય, અને તાર્કીકરીતે,તેનાથી ભવિષ્યની સફળતાની શક્યતા વધે.

તો, શું તમે સાચી રીતે નિષ્ફળ થાઓ છો ખરા?

+    +    +     +

રાજેશ સેટ્ટી, સિલિકૉન વૅલી સ્થિત ઉદ્યોગ-સાહસિક, લેખક અને વક્તા છે,

રાજેશ સેટ્ટીનાઅસલ અંગ્રેજી લેખ, The Art Of Failing Rightનો અનુવાદ

• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ